فقير محمد لاشاري

� بنايو ويو آهي. فقير پاڻ به اها جنگ وڙهيو، اها جنگ اڃا به جاري آهي، بلڪه جمهوريت، تعليم، ترقي امن ۽ انساني وقار لاءِ اهي سڀ لڙايون اڃا به هلندڙ آهن. جن ۾ فقير به شامل رهيو.
شال! اسان سڀ فقير وانگر پنهنجي حصي جو حق ادا ڪري سگهون.


ف م لاشاري 2
جڏهن مون کي چيو ويو ته مون کي نواب شاهه وڃڻو آهي ته مون سبب پڇيو. چيائون ”هتان جي پريس ڪلب توهان کي فقير محمد لاشاري ايوارڊ ڏيڻ جو فيصلو ڪيو آهي“. تڏهن، سچ پچ مون کي ڏاڍي حيرت ٿي. انڪري مون ان ذميوار دوست کان پڇيو هو ته ”مون اهڙو ڪهڙو ڪم ڪيو آهي، جو توهان مون کي ايوارڊ ڏيڻ ٿا چاهيو؟“
مون کي ڪي جواب ڏنا ويا پر مان پاڻ کي مطمئن ڪري نه سگهيس ته ڪو ان ايوارڊ تي منهنجو حق ٿي سگهي ٿو. آئون سمجهان ٿو ته ان اوارڊ جو مستحق ڪو اهڙو نوجوان ٿي سگهي ٿو جيڪو اڄ صحافت جي مورچي تان سڀ کان وڌيڪ مضبوطيءَ سان وڙهندڙ هجي.
مون کي چيو ويو ته ”هي لڏو فقير محمد لاشاريءَ جي دوستن سان محبت جو اظهار ڪرڻ چاهي ٿو!“ ڳالهه جڏهن محبتون ورهائڻ ۽ ميڙڻ تي اچي پهچي تڏهن سڀ دليل ختم ٿي ويندا آهن. اسان جي ’قلم ڪمائي‘ محبت جا اهي گل ئي ته آهن، جيڪي اسان سڄي سنڌ مان ميڙيا ته انبار ٿي ويا.
اها وڏي ڳالهه آهي ته اسان هن بي حِسيءَ جي زماني ۾ محبتون ۽ ڏک ونڊيون ٿا، ۽ انهن ماڻهن کي ياد ڪيون ٿا جن سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻهن جي حقن لاءِ ويڙهاند ڪئي ۽ سڄي عمر رڻ ڀونءِ ۾ ئي گذاري ڇڏي. سچ پچ خوش قسمت آهن اهي سپاهي جن کي ايندڙ نسل ياد رکن ٿا.
پر هڪ ڳالهه مون کي چوڻ ڏيو ته گذريل نسلن جي سپاهين سان ايندڙ نسلن جو پيار غير مشروط نه هوندو آهي. آخر ڪو ته شرط آهي جيڪو فقير محمد پورو ڪيو! آخر ڪا ته ڪَسوٽي آهي جنهن تي فقير محمد کي پرکيو ويو. جڏهن هُو ان ڪسوٽيءَ تي نِج سون ثابت ٿيو، ان کان پوءِ ئي هن کي سنڌ جي ماڻهن وٽان محبت ملي.
سچ آهي ته ”جيڪو خدا جي خلق سان پيار ڪندو آهي، خدا جي مخلوق ان سان پيار ڪندي آهي! ۽ جيڪو خدا جي مخلوق سان پيار نٿو ڪري، سو پيار جو حقدار ٿي ئي نٿو سگهي!“ يقين ڪريو ته پيار مفت ۾ نه ملندو آهي. پيار پئسن تي به نه ملندو آهي! ته پوءِ ماڻهن جو پيار حاصل ڪرڻ جو طريقو ڪهڙو آهي؟ ان جو ڪو به شارٽ ڪَٽ ڪونه آهي. ’ڇپر ڪينَ ڏِئي سوکڙيون سُتن کي!‘
ڪبيرداس چيو،
يه تو گــــهر پريم ڪا،خـــــالا ڪا گهر نانهه
سيس اتاري ڀُونءِ ڌَري، تان ڦِري رکي پانءُ!“
جيڪو همت ڪندو، سر ڏيڻ جي واٽ وٺندو، جيڪو اڌ مان نه موٽندو، جيڪو دوکو نه ڏيندو، اهو پيار ماڻيندو. خدا جي خلق وٽ اها ئي ڪَسوٽي آهي، ۽ بس! توهان چوڌاري نظر ڊوڙائي ڏسو، سنڌي ماڻهن جو ڪو به هيرو توهان کي شهيد جي رتبي کان گهٽ جو ڪونه ملندو!
فقير ڪهڙي ڪَسوٽيءَ تي پورو لٿو؟ هن بدترين سياسي حالتن ۾ پوري طاقت سان سچ لکيو ۽ جاڙيجن کي جاڳائڻ جو جتن ڪيائين. هي اهي ڏينهن هئا جڏهن پاڪستان جي تاريخ جو بدترين آمر جنرل ضياءُ الحق تخت نشين هو. آئين ۽ سياسي پارٽيون ڪالعدم هيون. خلق جو آواز گهُٽيل هو ۽ اخبارن تي سينسرشپ هئي، ۽ چَپ پوريءَ طرح سبيا ويا هئا ۽ تڏهن جنرل ضياءُ جو مارشل لا ريگيوليشن 4 نافذ هو.
فقير محمد واري ٽهي ايوب خان جي اقتدار وارن ڏينهن ۾ اڃا اسڪولن ۾ هئي، نه ته ان جي خلاف ويڙهه ۾ به شامل هجي ها. فقير محمد لاشاريءَ ڀُٽي صاحب جي حڪومت، جنرل ضياء جي ڊگهي تاريڪ دور ۽ پوءِ محترمه جي حڪومتن جا ذائقا چکيا. اهي ڪيترا تلخ هئا، يا ڪيتري قدر مِٺا هئا؟ ف م لاشاريءَ جي تحريرن ۾ موجود آهن. ڪاش! ڪو ادارو فقير جون سڀ تحريرون يڪجاءِ ڪري ڇپائي. لاشاري صاحب ڀُٽي صاحب جي حڪومتي ڏينهن ۾ سنڌي ادبي سنگت تان ڪهاڻيڪار جي روپ ۾ اڀريو ۽ پوءِ صحافت ڏانهن آيو. سندس ابتدائي سياسي وابستگي ڊاڪٽر ارباب کهاوڙو واري لڏي سان هئي، پر پوءِ سنڌي ادبي سنگت (ڪراچي يونٽ) کيس گڏيل ترقي پسند فرنٽ ڏنو، هلال پاڪستان سندس قلم کي جاءِ ڏني ۽ هو وقت جي سڀ کان جرئتمند صحافين جي قطار ۾ شامل ٿي ويو.
فقير سان 20 سالن جي قربت سبب آئون شايد اهو چوڻ جي پوزيشن ۾ آهيان ته اسان جي ساٿ وارو دور 1973ع کان 1978ع تائين شديد اختلافي ۽ علمي بحثن جو دور هو. 1978ع کان 1980 تائين مڪمل ذهني هم آهنگي ۽ اعتماد قائم ٿيڻ جو وقت هو. 1980ع کانپوءِ حالتن جنهن کي جنهن پاسي موقعو ڏنو، اهو ان قلمي محاذ تي هليو ويو. جاڳو (اخبار) ۾ سندس ايڊيٽوريلن جو سلسلو ته گهڻو پوءِ جي ڳالهه آهي، ايم آر ڊي وارن ڏينهن ۾ لکيل سندس ڪالم سنڌ واسين کي گڏيل جدوجهد ۽ تنظيم ڏانهن سڏيندا هئا. هُو حالتن جو تجزيو هڪ خاص انداز ۾ ڪندو هو. جيئن ته اهو چِٽن لفطن ۾ ڳالهائڻ جو دور نه هو، انڪري فقير محمد علامتن، تشبيهن ۽ فلسفي جي ڳوڙهن اصطلاحن ۾ ڳالهائڻ جو طريقو اختيار ڪيو. ان جو فائدو اهو ٿيو جو جتي ٻيا دوست سينسرشپ جي قئنچيءَ جو شڪار ٿي ويندا هئا، اتي فقير جون تحريرون پڙهندڙن تائين پهچي وينديون هيون.
هن جنگ ۾، مجموعي طور سنڌي اديبن صحافت جو مورچو سنڀاليو هو. ان ريت فقير محمد بد ترين جبر واري دور ۾ وڙهندڙ صحافت جو نمائندو ٿيو. هن ايم آر ڊي تحريڪ دوران مارشل لائي قوتن خلاف خوب لکيو. ٻين دوستن به خوب نڀايو. هر ڪنهن جي ويڙهه جو جدا انداز هو. هنن لاءِ هيءَ محض صحافت نه هئي، هيءُ ’جنگ جو ميدان‘، ’نينهن جو نظارو‘ يا ’عشق جو ميدان‘ هو، ڪنهن کي به گهر جو هوش ڪونه هو ’پهرين سنڌ، پوءِ گهر ۽ ٻار!‘ هيءَ ڪميٽمينٽ هئي. مون لاءِ چار سال جيل لکيل هو، آئون اوڏانهن هليو ويس (فقط آئون ئي نه، سائين رشيد ڀٽيءَ سميت کوڙ سارا اديب ۽ صحافي ڊگهن وقتن لاءِ قيد ڪيا ويا) لاشاريءَ کي ڊيسڪ تي ويهي ويڙهه جو مورچو سنڀالڻو هو، ان مورچو سنڀاليو (صرف لاشاري ئي نه، کوڙا سارا صحافي ان مورچي تان وڙهندا رهيا). کوڙ سارن صحافين سڌيءَ طرح ايم آر ڊي تحريڪ ۾ شامل ٿي قيد ۽ ڦٽڪن جو سزائون کاڌيون. هيءَ وڏي ويڙهه هئي، جيڪا ڪنهن به چئنل جي اسڪرين تي نه هلي، پر زندگيءَ جي هر شعبي ۾ نظر آئي. ان تحريڪ ۾ عوام سان گڏ سنڌ جي وڻن به گوليون کاڌيون هيون ۽ عوام سان گڏ قلمڪارن به قيد ۽ ڦٽڪا ڀوڳيا هئا.
هاڻي، جڏهن، هر ڪو ڳالهائي ٿو، تڏهن، ڪنهن ڳالهايو ته اها ڪا عجب جهڙي ڳالهه نه آهي. پر جڏهن ڪو به نه ڳالهائيندو هجي، تڏهن ڪو ڳالهائي، ته چئبو ”ڪنهن ڳالهايو!“
سنڌي ٻارڙا هڪ راند کيڏندا آهن، ان راند ۾ هڪٻئي کي چوندا آهن ”چُپ چپات، صفا ماٺُ ... جو ڳالهائي ڪُتو کائي!“ جنرل ضياءُ جي دور ۾ بلڪل اها ئي صورتحال هئي. چڱن چڱن جي چپن تي ماٺ جا تالا لڳي ويا هئا. ان ئي صورتحال تي فقير جي هڪ ڪالم جو عنوان به اهو ئي هو، ”جو ڳالهائي، ڪُتو کائي“. پاڪستان ۾ اخبارن تي سينسرشپ 16 آڪٽوبر 1977ع تي ان وقت هنئي وئي هئي، جڏهن جنرل ضياءُ الحق عام چونڊون ملتوي ڪري سياسي سرگرمين تي پابندي وجهي ڇڏي هئي.
ان وقت، جئين ته مارشل ل