قلندر شهباز

قلندر شهباز

قلندر شهباز سيوهڻ ۾ غالباً 644هه ۾ آيو ’نمود آفتاب دين‘ يعني 644 هه،) 1346ع) ۾. قلندر شهباز لاءِ چون ٿا ته سيوهڻ کانپوءِ بکر کان اُچ ۽ ملتان ويو. تڏهن ملتان جو گورنر شهيد خان بن بلبن هو. شهيد خان قلندر وٽ حاضر ٿيو ۽ عقيدت جا فرض ادا ڪيائين. ان ملاقات جو احوال ”تاريخ فيروز شاهي“ ۾ آهي. شهيد خان قلندر لاءِ هڪ خانقاهه جوڙڻ جو حڪم به ڏنو پر قلندر ملتان ۾ وڌيڪ نه ترسيو ۽ سيوهڻ هليو آيو. چون ٿا ته هن ڀيري هو شيخ فريد شڪر گنج پاڪ پتن واري، بهاءُالدين ذڪريا ملتاني ۽ سيد جلال سرخ پوش اُچ شريف واري جي صحبت ۾ سيوهڻ آيو ۽ سيوهڻ ۾ چؤٿنڀي وٽ رهائش اختيار ڪئي. ان ڳالهه جي بهرحال ڪا تصديق موجود ڪونه آهي، هوڏانهن اها روايت به زباني آهي ته قلندر شهباز سنڌ ۾ مڪران کان (غالباً پٻ، لاهوت) ديوانه ۽ نئنگ وٽان ٿيندو سنڌ آيو ، جيڪو لاهوتين جو پنڌ آهي ۽ جتي قلندر سان منسوب تڪيا آهن. افسوس جو ان روايت جي حق ۾ به ڪا سند ڪونه آهي.

اڄ ڪلهه سيوهڻ جي اڪثر ڪافين جورنگ حُسيني آهي. مون هڪ ڪافيءَ ۾ هڪ فقيرکي چرس جي لاٽن ۾ قلندر شهباز جي نالي مبارڪ تي اعتراض ڪندي ٻڌو. هُو اها ڳالهه مڃڻ لاءِ تيار ئي ڪونه هو ته حضرت امام جعفر صادق عليه السلام جي تيرهين پيڙهيءَ ۾ سندس اولاد جو نالو عثمان ٿي سگهيو ٿي! عالم سڳورن قلندر شهباز جو شجرو هن ريت ڪڍيو آهي جيڪو ”لب تاريخ سنڌ“ ۾ ڏنل آهي، يعني:

حضرت عثمان بن سيد ڪبير بن سيد نور شاهه، بن سيد محمود بن سيد احمد، بن سيد هادي، بن سيد مهدي، بن سيد منتخب بن سيد غالب بن سيد منصور، بن سيد اسماعيل، بن حضرت امام جعفر صادق رضي الله تعاليٰ عنه.

قلندر لال شهباز جو وطن ’مرند‘ آھي يا ’مروند‘ ؟ ان تي بحث اڃا ختم نه ٿيو آھي. مروند نالي سان ڪو به شهر نقشن ۾ نظر ڪونه ٿو اچي البته ’مرند‘ نالي ھڪ ماڳ ايران جي اتر الهندي سرحد اندر ٺيڪ ان جاءِ تي آهي جتي ترڪي ، ايران ۽ آذربائيجان جون سرحدون پاڻ ۾ ملن ٿيون.

حقيت اها آهي ته قلندر لال شهباز سان منسوب هن جي پنهنجي شاعريءَ ۾ اقرار ڪيل آهي ته ”انا عثمان مروندي !“ انڪري ’مروند‘ کان انڪار ڪرڻ ٺيڪ نه آهي. ايئن سمجهڻ مناسب ٿو لڳي ته تڏهوڪو ’مروند‘ ئي هاڻوڪو ’مرند‘ ٿي سگهي ٿو. اهو بلڪل ممڪن آهي ته هڪ ڊگهي عرصي ۾ وقت سان لفظ مـَروند جي اُچار ۾ تخفيف ٿي، مـَرند رهجي وڃي. ايران جي نقشن ۾ ڏسڻ سان خبر پوي ٿي ته مرند ٺيڪ ان رستي تي واقع آهي، جنهن رستي کان هلاڪو خان (1251ع کان 1264ع) ايران ۽ عراق طرف (1258ع ۾) چڙهائي ڪئي هئي ۽ عباسي خلافت کي تباهه ڪيو هو. هلاڪو خان جي ڪيمپ ان ڪاهه واري رستي تي مرند کان ويهارو کن ڪلوميٽر اتر ۾ هئي. جيڪا اڄ به ”اَستان هلاڪو“ طور مشهور آهي. اهڙي ماحول ۾ ڪو به امن پسند ۽ صوفي منش انسان يا ان جو گهراڻو ان واٽ تي اطمينان سان ويهي نٿي سگهيو. جيئن ته تاتارين يا ٻين ويڙهاڪ قومن جون ڪاهون هن علائقي تي هميشهه کان رهيون آهن، جيئن آجوج ۽ ماجوج (جارجيائي ۽ منگول) فتنن جو قصو به ساڳئي علائقي جو آهي، ان ڪري آزربائيجان کي به ان تاريخي تسلسل ۾ ڏسڻ گهرجي، جڏهن ايران ۽ افغانستان ۽ بغداد جا علائقا به چنگيز خان جي ڏينهن کان نئين سر منگول قومن جي وحشياڻين ڪاهن هيٺ آيا.

پڪ سان اهي ئي حالتون هيون جڏهن ايران مان اسلامي مذهبي گهراڻن محفوظ خطن ڏانهن لڏپلاڻ ڪئي. (اهو دور سنڌ تي سومرن جي زماني جو هو ۽ شايد محمد طور پٽ گُڻيرو (42-1228ع) تخت تي هو، قلندر شهباز جي جنم جي امڪاني روايتي تاريخ 561 هه (يعني 66-1165ع) آهي، (۽ وفات: 673 هه، عمر 112 سال). قلندر شهباز (1264 ع ۾) جڏهن ملتان آيو هو، سندس عمر 99 سال هئي. ابن بطوطه 34-1333ع ۾ قلندر شهباز جي خانقاهه ڏٺي هئي: (تفصيل: پنهور، ايم ايڇ، ڪرونالاجي آف سنڌ، سومرا دور). سهروري سلسلي جي بزرگ حضرت بهاءُ الدين ذِڪريا جو جنم 578 هه (1182 ع) ۽ وفات 661 هه آهي. جلال الدين شاهه خوارزم چنگيز کان جي ڪاهه سبب شڪست کائي سنڌ ۽ پنجاب ڏانهن 618 هه (1221 ع ۾ آيو، جڏهن هن بکر، پاري نگر لٽيا. اهي هندستان تي التمش ۽ قباچه جا ڏينهن هئا. شاهه خوارزم پوءِ 1224ع ۾ ديبل لٽڻ کانپوءِ ڪِرمان هليو ويو. 1250ع ۾ سنڌوءَ جو پاڻي مڪمل طور بکر واري گذرگاهه مان لنگهڻ شروع ڪيو. انهن ڏينهن ۾ 1255ع ڌاري، سنڌ تي سومرن جي حڪومت هئي ۽ منگولن جون ڪاهون اُچ ۽ ملتان تي معمول هو. 1255ع ۾ ئي هلاڪو خان هن علائقي ۾ سرگرم ڏسجي ٿو. منگول فوج ملتان ۽ اُچ ۾ ڏسجي ٿي. هن قتلغ خان ۽ ملڪ بلبن (ڪِشلو خان) کي دهلي تي قبضي ۾ ناڪام ڏسي، منگول فوج کي وڌيڪ مهم جوئي کان روڪي ڇڏيو هو جيڪا ان وقت سنڌ ۾ شايد سيوهڻ ۾ ترسيل هئي، ۽ هن سلي بهادر کي حڪم ڏنو هو ته ملتان جي قلعي کي تباهه ڪيو وڃي، پر دهليءَ جي سرحدن کي پار نه ڪجي. ان ريت دهليءَ اڪثر پنجاب ۽ سنڌ جو اتريون حصو وڃائي ڇڏيو.

1259ع ۾ گُڻيرو (ٻيو) سومرو مري ويو. جنهن کانپوءِ دودو بن گُڻيرو تخت تي ويٺو. علادين خلجيءَ جو لشڪر ظفر خان جي اڳواڻيءَ ۾ 98-1297ع ۾ سنڌ آيو. يعني، دودي چنيسر وارو واقعو هن دور ۾ ٿيو. اهي ئي ابڙي سمي ۽ جادم جکري جا ڏينهن آهن.

قلندر شهباز جي جنم جي روايتي تاريخن کي مستند قرار نٿو ڏيئي سگهجي. ان هوندي به جيڪڏهن اها تاريخ قبول ڪجي، اڳتي اسان لاءِ اهو سوال اڀري اچي ٿو ته قلندر شهباز ڪهڙي سن يا ڄمار ۾ مروند کي خيرباد چيو هوندو؟ جواب ۾ تاريخ بلڪل خاموش آهي. جيڪڏهن اسان هلاڪو خان جي ڪاهه واري سال کي مروند ڇڏڻ جو سال قرار ڏينداسين ته وري به هڪ مونجهارو پيدا ٿيندو ته ڇا قلندر شهباز95-94 سالن جي عمر ۾ مروند ڇڏيو؟ قلندر جي قلندراڻي زندگي يقيناً گهڻو اڳ جوانيءَ ۾ (يا شايد ڪچي وهيءَ ۾ ئي) شروع ٿي هوندي. جيڪڏهن اسان چنگيز خان جي طوفان ۽ شاهه خوارزم جي ڀاڄ وارن سالن کي بنياد ڪري وٺون، ته پوءِ اهو چئي سگهجي ٿو ته قلندر شهباز 55 کان 59 سالن جي عمر ۾ (1224ع کان ڪجهه اڳ) مروند ڇڏيو هوندو. ڪن صاحبن جو دليل آهي ته ’جيئن ته قلندر هڪ هنڌ گهر گهاٽ ڪري نه ويهندا آهن، ۽ سندن طريقت ۾ رڳو سير سفر آهي، انڪري قلندر شهباز ننڍپڻ ۾ ئي مروند ڇڏيو هوندو‘. پر اهو د