قلندر مقام

قلندر مقام

هاڻي اسان ديهه باٺاري ڪرچات ۾ نئه بارڻ جي اڀرندي ڪنڌيءَ تي ’قلندر مقام‘ وٽ بيٺا هئاسون جتي ڪي ٺاهوڪيون گهاڙيون بيٺل آهن. هتي ٻه ٽي وڏيون قبرون آهن. هڪ گهاڙيءَ تي بندوق، گول ڍال ۽ خمدار تلوار ۽ ٻي سهڻي اُڪر هئي. هتان ئي ڪجهه ڏکڻ کان هڪ واٽ اوڀر–اتر رخ ۾ وڌي ڏاڦري ۽ ڳِرڻ طرف وڃي ٿي. جيڪڏهن مضبوط جيپ هجي ته ان واٽ سان رني ڪوٽ بلڪه انڊس هاءِ وي تي واقع سن شهر تائين وڃي سگهبو. رني ڪوٽ ۾ في الحال اولهه پاسي (موهن دروازي) کان جيپ رستي داخل ٿي نٿو سگهجي ڇاڪاڻ ته نئه جي پيٽ ۾ اونها ڪنڀ ۽ چشموآ هي. پر ان (لڪي) سلسلي واري جبل ۾ رني ڪوٽ کان ٿورو ڏکڻ ۾ (۽ هوٿياڻي کان اتر ۾) هڪ لڪ ’ڳِرڻ‘ آهي جيڪو رني ڪوٽ کان اوڀر پاسي (سن دروازي کي) ويجهو موئسند ڍوري وٽ آڻي بيهاري ٿو. اها قديم واٽ هن وقت به جيپ جوڳي آهي. جيڪڏهن اها واٽ سڌاري وڃي يا رني ڪوٽ جي وچ مان آرپار موهن در وٽان رستو سڌو ڪيو وڃي ته ڪرچات کان سن تائين جو پنڌ ڪلاڪ ڏيڍ ۾ کٽي سگهي ٿو.

’قلندر مقام‘ ماڳ تي اهو نالو ڇو پيو؟ خبر پئجي نه سگهي. شايد ڪنهن ماڻهوءَ جو نالو قلندر هجي يا ڪو فقير درويش هتي ترسيو هجي! قلندر مقام ڇڏي، نئه بارڻ ٽپي اسان هاڻي ڪانڀي جبل کي ويجها ٿياسين. هتي ڪٿي ’کجور لانڍيءَ‘ جو ذڪر مجمدار صاحب ڪيو آهي.

شاهه جو ڪوٽيرو

کجور ۽ ٿاڻي عارب جي وچ تي اٽڪل 8 فٽ اتانهون ماڳ آهي جنهن کي مقامي ماڻهو ’شهه جو ڪوٽيرو‘ ڪري سڏيندا آهن هتان پٿر جا بليڊ، ديوارن جا بنياد ۽ گول لسا پٿر مليا آهن. ٻه تجرباتي کڏا کوٽيا ويا جن مان مليل ٺڪراٺو ’ڳاڙهي تي ڪارو‘ آهي. هتان ٽامي جي چوڙين جا ٽڪرا، ڇيڻي ۽ تير جي اَڻي، ونچيل ٺڪر، سڱ جي کوپي جا چوڙا، ٺڪر جا رانديڪا، پٿر جا بليد، ٺڪر جو ڳنايون ٿالهيون وغيره مليون آهن.

کجور لانڍي

ڪرچات کان اٽڪل 10 ڪلوميٽر ڏکڻ اوڀر ۾ ’ڪليرڙو ‘ ٽڪري کان لنگهڻ بعد ننڍن پوٺڙن تي ڪلوميٽر کن جي ايراضيءَ ۾ ڪي آثار ريڪارڊ تي موجود آهن. ان پڊ جي پاسي ۾ کجور واهي به وهي ٿي. نئه بارڻ جي ٻئي ڪپ تي ڪراچي کان تونگ واري رستي سان ڦِٽل لانڍيءَ جا نشان آهن. کجور ويجهو رستو نئه بارڻ مان لنگهي ٻه واٽي ۾ تبديل ٿئي ٿو. هڪ رستو ٿاڻي عارب ڏانهن ته ٻيو رستو ڪراچيءَ ڏانهن وڃي ٿو. کجور ماڳ ڪن هنڌن تي 12 فٽ اوچو آهي، اتان ڌاتو پاهڻي آثار جهڙوڪ پٿر جا بليڊ ۽ پٿر جي ديوارن جو پيڙهون به رڪارڊ تي آهن. ڪوهستان جي ڦِٽل آبادين مان گول لسا پٿر عام ملن ٿا. اهي شايد ديوارن جي بنيادن ۾ ڪم آندا ويا هوندا. هي پٿر هتان جو خاص اهڃاڻ آهن. کجور وٽان عام ٺڪراٺي کان سواءِ ٺڪر جون گول بيضوي شيون، مڻيا ۽ پٿر جا بليڊ ۽ cores به مليون آهن. پر جڏهن اسان هتي پهتاسون ته صورتحال ڪافي مختلف هئي. کجور لانڍي بنهه ڊهي چڪي آهي. بس ان جي کپريل جو ٺڪراٺو ۽ ٿورڙا بنياد باقي آهن. لانڍيون اڏڻ جو سلسلو انگريزن جي زماني ۾ هليو. عملدار گشت يا وزٽ تي نڪرندا هئا ته انهن ۾ اچي ڊاٻو ڪندا هئا. سندن اڪثر لانڍيون اتي ئي آهن جتي قديم زماني جي ڪانه ڪا سائٽ آهي. ظاهر آهي ته ا ڳي توڻي هاڻي ساڳين سهوليتن خاص ڪري پاڻيءَ جي موجودگي ۽ مکيه واٽ هئڻ سبب اهي ماڳ رهائش لاءِ منتخب ٿيا. هتي اسان کي ڊٺل لانڍي ته ملي وئي پر قديم سائٽ ڳولڻ ۾ ڪافي تڪليف ٿي. جيپ بيهاري ٽيم جا سڀ رڪن مختلف بُٺين تي ٽڙي پکڙي ويا، مقامي ماڻهن کان پڇا ڪيائون، ”ادا ٻُڌو! اسان آهيون قديم پراڻن آثارن وارا ... اسان کي هتي اها جاءِ ڏيکاريو جتي پراڻيون ٺڪريون ملنديون هجن!“ بخاري صاحب صدا هنئي پر ڪوبه تسلي بخش جواب نه مليو. ڊٺل لانڍيءَ وٽ ڪي ننڍڙا ٽڪرا chert /flint) cores (، ڪي ٺڪريون ۽ نيرانجهڙي سائي ڪاشيءَ جا ٽڪرا موجود هئا پر ايترا ٿورا هئا جو ان کي باقاعدي سائٽ چئي نه پيو سگهجي. شايد هيءَ هر دور ۾ ڪئمپ سائٽ ئي رهي آهي!