قمر شهباز

قمر شهباز : هڪ بي قرار شخص

سنهڙو، ڊگهڙو وڻندڙ شخصيت وارو شخص جنهن جي چال ڍال ۾ ڪا به اديباڻي ڳالهه نظر نه ٿي آئي، پر هُو ڪيڏي نه بي قراريءَ سان ۽ تمام گهڻو لکندڙ شخص هو! آئون حيران آهيان. هر وقت ڄڻڪ ڪا ڳالهه لکڻ لاءِ آتو هجي. ريڊيو ۽ ٽي وي جي ناٽڪن کان سواءِ اخبارن لاءِ ڪالم ۽ ڪهاڻيون ايڏيون گهڻيون لکيائين جو ايترو گهڻو تخليقي مواد امر جليل کانسواءِ ٻيو ڪو به لکي نه سگهيو هوندو. امر جليل ته ڊراما ڪونه لکيا پر قمر خوب لکيا، ايترا گهڻا جو سندس ئي هڪ همعصر دوست کيس ’ڪمرشلباز‘ چوندو هو. ان ريمارڪ ۾ دوستاڻي حجت نه، سندس پيشيوراڻو حسد وڌيڪ هو.
قمر شهباز سندس وفات کان اڃا ٻه هفتا اڳ مون کي سنڌالاجي ڄامشورو ۾ شوڪت شوري جي آفيس ۾ مليو هو. هو مون کي ڏسندي ئي اڳتي وڌيو ۽ ڏاڍي رازداريءَ ۾ چيائين ”فلاڻي صاحب پئي چيو ته بدر صوفي يونيورسٽي ٿو ٺاهي پر مون سان صلاح ڇو نه ڪيائين؟“ مون وٽ ڪهڙو جواب ٿي سگهيو ٿي! مون جهڙو ماڻهو ... ۽ ڪا يونيورسٽي ٺاهڻ جو پروگرام ٺاهي! پاڻ ۾ ته ايتري طاقت نه آهي، ها! اهو سچ آهي ته آئون جتي هوندو آهيان اها ڳالهه ضرور ڇيڙيندو آهي ته سنڌ ۾ صوفي يونيورسٽيءَ کي باقاعدي صورت ڏئي سگهجي ٿي ڇاڪاڻ ته ان جا ٽي چار وڏا ڪيمپس ۽ انهن جون فيڪلٽيون اڳ ۾ ئي هلي رهيون آهن: هڪ ڀٽ شاهه ۾، ٻيو سيوهڻ ۾، ٽيون درازا ۾، چوٿون جهوڪ ۾، ۽ پنجون لاهوت! هي سڀ مختلف ڪيمپس آهن جتي راڳ، سماع، ڌمال، روحانيت (ڏانهن جسماني علامتي پنڌ) ۽ صوفين جوڪلام بطور تصوف جو سنڌي فلسفو اڳ ۾ ئي پريڪٽس ۾ آهن، فقط انهن کي منظم ۽ مربوط ڪرڻ جو ڪم رهيل آهي.
قمر شهباز جي رازداراڻي سوال تي مون به رازداراڻي نموني جواب ڏنو، ”سائين! فقيرن ته في الحال تعويذ لکيو آهي، جيڪڏهن ايڏو تڪڙو لڳو ته واهه! واهه! باقي توهان ڏسندؤ ته اڄ نه ته سڀاڻي اها يونيورسٽي ضرور قائم ٿيندي ۽ اڄ جنهن ميار ڏني آهي، اهو به اتان ضرور فيض پرائيندو!“
قمر شهباز عجيب ماڻهو آهي. آئون ’آهي‘ ان ڪري ٿو چوان ته اهو اسان ۾ موجود آهي. ڪنهن وجود جي هجڻ يا نه هجڻ کي تسليم ڪرڻ جو هر ڪنهن وٽ پنهنجو پيمانو آهي. اهو سچ آهي ته قمر شهباز پنهنجي خاص انداز ۾ کريون کريون ٻڌائڻ جو ماهر آهي ۽ سندس چڀندڙ طنز مان ٽهڪ ڦُٽندا آهن. اڄ به سندس ڪالم ڄڃ پرائي، احمق نچي!“ پڙهي ڏسو خاص ڪري سندس ڪردار ”بلبل بيقرار“ جيڪو هڪ شاعر آهي، توهان کي پنهنجي اندر جو ماڻهو ڦٿڪندو نظر ايندو.
هن لفظن جي انهن چُڀندڙ نشترن سان سنڌي سماج ۽ ماحول، خود اسان جي باشعور طبقي جي خوب جراحت ڪئي آهي. قمر شهباز کي جراحت جو جيترو موقعو مليو، هن ڪيو. هن کانپوءِ هو حراحت نه ڪندو ۽ نه وري ڪو ماڻهو قمرجي ڪمي پوري ڪندو.
قمر شهباز ان لحاظ کان عجيب ماڻهو به آهي ته هن جي اندر ۾ ڪو mystic موجود هو. خبر نه آهي ته هن ڪڏهن پنهنجي ڪنهن تحرير ۾ اهڙو ظهار ڪيو يا نه، پر هو اڪثر مون کي چوندو هو ”اهي سڀ چريا آهن جيڪي ’نه معلوم‘ کي نٿا مڃين... ڪجهه نه ڪجهه ته آهي ۽ ڏاڍو عجيب آهي ... گهڻيون ڳالهيون شيئر ڪرڻ ٿو چاهيان، ڪنهن ڏينهن ڊگهي ڪچهري ڪنداسين، هينئر تڪڙو آهيان، ٻئي ڀيري!“ هر ڀيري ايئن ئي چوندو هو ۽ پوءِ هليو ويندو هو. هاڻي به ته ايئن ڪيائين.
سنڌالاجيءَ ۾ هو ڪنهن خاص مهم تي لٿل هو. اتان پنهنجو ڪجهه پراڻو مواد پئي ڳوليائين، کيس ڪا ڏاڍي تڪڙ هئي، مون کي چيائين، ”بس يار هي ڪم ٿي وڃي ته پوءِ هڪ مَنو ٿي جمال صاحب جون سڀ ڪهاڻيون ترجمو ڪرڻ ويهندس! آئون ڪري وٺندس! تون ان جو ڪو به فڪر نه ڪر، بس مون کي ياد ڏياريندو رهه ۽ ملندو ڪر!“
جمال ابڙي جي ڪهاڻين جي ترجمي لاءِ حشو ڪيولراماڻيءَ کان پوءِ قمر شهباز کان بهتر ڪو ٻيو ماڻهو ڪونه هو. وٽس خاص ڏانءُ هو. پيپلز پارٽي جي اڳوڻي دور ۾ جڏهن اڪيڊمي آف ليٽرز وارن کي پاڪستان جي مزاحمتي ادب جي سنڌي ڀاڱي جو ترجمو ڪرائڻو هو تڏهن اڪيڊميءَ جي چيئرمين فخرالزمان مواد جي چونڊ جو ڪجهه ڪم مون تي به رکيو. قمر شهباز تمام تيزيءَ سان اهي سنڌي افسانا ترجمو ڪيا. انهن ۾ سنڌي ادب جون مزاحمتي ڪهاڻيون موجود هيون. منهنجي ڪهاڻي ’بٺيءَ جي ڪک ۾ جنم وٺندڙ جِيو‘(The Furnace Days)، (جمال ابڙي جي ڪهاڻي فرشتو (The Angel)، ڪليم لاشاريءَ جي Mercy killing ، نور احمد شاهه جي we shall never meet again، سراج ميمڻ جي ’اٺون ماڻهو‘ (The eighth man) ۽ ڪجهه ٻيون ڪهاڻيون شامل هيون.
ترجمو ايڏو خوبصورت هو ڄڻ اصل هجي! جڏهن مون پنهنجي ڪهاڻيءَ جو ترجمو پڙهيو ته خود مون کي ايئن لڳو ڄڻ مون پنهنجي ڪهاڻي انگريزيءَ ۾ لکي آهي.
قمر شهباز 2004ع کان اڳ جڏهن به مليو پڇندو هو، ”جمال صاحب ڪيئن آهي؟“ هو ڪڏهن ڪڏهن بابا سائينءَ سان اڪيلائي ۾ ڪچهريون ڪندو هو، آئون سمجهان ٿو ته انهن ڪچهرين ۾ هو پنهنجا ’غير معمولي‘ تجربا شيئر ڪندا هئا. بابا کانپوءِ جلد ئي مون کي باءِ پاس آپريشن مان لنگهڻو پيو. ان کانپوءِ مون کان پڇندو هو. ’دل ڪيئن آهي؟‘ ڪجهه به ڪو نه ٿيندو. جلد ئي وسري ويندءِ ته ڪو تنهنجو باءِ پاس ٿيو هو. ڏس مون کي ڪيڏا سال ٿيا آهن!“ مون کي خبر نه آهي ته ذاتي زندگيءَ ۾ هو ڪيڏو لاپرواهه هو، پر هڪ واقعي کيس اڪيلو ۽ اداس ڪري وڌو هو.
قمر شهباز گهڻو سينيئر هو. هن سان منهنجي ملاقات ڪنهن ادبي تقريب ۾ ٿي هئي جتي هو اڪثر ڪو نه ويندو هو. پوءِ آئون ڪڏهن ڪڏهن گيهه ڪارپوريشن ۾ سندس آفيس ويندو هوس. مون 1993ع ڌاري روح رهاڻ رسالو (سائين حميد سنڌيءَ کان اجازت وٺي) ٻيهر ڪڍيو ته مون کي رسالي لاءِ ٻه ٽي ڀيرا اشتهارن جي ضرورت پئي. آئون آفيسرن جي در تي ڪونه ويندو آهيان (خدا اهڙو موقعو ڪڏهن نه آڻي) پر هن وٽ آئون ضرور ويس! دل جي ڳالهه! ممتاز مرزا، قمر شهباز، ڪليم لاشاري، محمد علي مانجهي، مونس اياز يا شايد ئي ڪو ٻيو. جتي عزت ملندي، اتي گهٻراهٽ نه ٿيندي آهي. باقي نياز مندي انهن سڀني سان آهي جن جي هٿ ۾ قلم آهي يا علم ڳالهائين ٿا. قمر شهباز ڪڏهن به آفيسرن وانگر نه مليو. ان ڪري ڪڏهن به عزت نفس مجروح نه ٿي. جڏهن قمر شهباز تي ڏکيا ڏينهن آيا. تڏهن هو اڪيلو ٿي ويو ڇاڪاڻ ته اتي ڪو به سندس مدد ڪري نٿي سگهيو. اها ڄڻڪ پُلصراط ٿئي ٿي، جتي ٻيو ڪو به سهارو نه ٿو ٿئي. اهڙن موقعن تي هر ڪنهن کي اڪيلي سر صدمن مان گذرڻو پوندو آهي. جيئن يوسف شاهين به همت سان منهن ڏيئي سرخرو ٿيو. شايد! قمر شهباز انهن ڏکين ڏينهن جو گهڻو اثر ورتو. ان جو نتيجو اهو نڪتو ته سندس تحريرن ۾ طنز مزاح ۾ وڌيڪ شدت آئي، بلڪه مزاح کان وڌيڪ طنز ۾ ش