قُبو ڀانڊو ۽ ٿهيمن جا قُبا

قُبو ڀانڊو ۽ ٿهيمن جا قُبا

هڪ قبو رتي ديري کان ٽي ميل پري جي ڀر ۾ ڊکڻ واري رستي تي، وڏي دڙي تي آهي. ڪنهن کان به پڇبو ته، مقبرو ڪنهن جو آهي؟ ته چوندو: ڪنهن گمنام درويش جو آهي، جنهن جو سر وڍيل هو. هتي فقط سندس ڌڙ پوريل آهي، ان ڪري قبي کي قبو ڀانڊو چيو وڃي ٿو. هڪ همراهه اڳي وڌي چيو، ”چون ٿا ته ماڻهن هڪ سرڪٽو ڏٺو جنهن جي ڳچي مان رت پئي وهيو. سر وڍيل ماڻهو پنڌ ڪندو هلندو ٿي ويو ... ماڻهن ڏندن ۾ آڱريون وجهي اهو منظر پئي ڏٺو ته ڪنهن رڙ ڪري چيو ته اڙي! ڏسو سرڪٽو ٿو وڃي! بس اهو ٻڌڻ شرط هلندڙ لاش اتي ڪري پيو ۽ ماڻهن مٿس قبو اڏائي ڇڏيو.“ ماڻهو اهو قصو اڪثر سورهين ۽ درويشن سان جوڙيندا آهن.
اسان مٿي چڙهي وياسين. مقبري جي ٻاهران زبون قبرون، انسان جي حقيقت سمجهائي رهيون هيون. وڏي مقبري جي ڀر ۾ هڪ ننڍڙو مقبرو هاڻي ذري گهٽصفا ڊهي چڪو آهي، پر يقيناً ان تي شاندار ڪم ٿيل هو. ڀانڊي قبي جي حالت ويران ۽ زبون آهي انڪري ان کي ’ڀانڊو‘ چون ٿا. 15x15 فٽ ماپ اٿس ۽ تقريباً 30 فٽ اوچو ٿيندو. عمارت پڪسري، چُن ۽ جپسم ۾ ٺهيل آهي. ان تي ڪاشيءَ جو ڪم به ٿيل هو. گنبذ جي ڳچي اوچي ۽ اٺڪنڊي کنيل آهي. ڳِچ جي اٺن ئي پاسن کان هڪ هڪ محرابدار هوادان آهي. ڀانڊي قبي ۾ اندر ڇهه ست قبرون آهن. وڏي قبر تي ٻه ٽي ڏيئا، اَن جا داڻا ۽ ڳاڙهو رنگ پکڙيل هو. شايد ڪي عقيدتمند تازو ئي هتان ٿي ويا هئا. ”منهنجي خيال ۾ رتي ديري جو نالو به هن درويش تان پيو آهي ... هو رت ڳاڙهيندو هتي آيو هو نه!“ هڪ مقامي استاد پنهنجي راءِ ڏني. قربان بگٽيءَ جي راءِ ۾ هن قبي هيٺ رتو جلباڻي دفن آهي، پر ان دعويٰ جي ڪا به تصديق نه آهي. هيءُ قبو جنهن دڙي تي آهي ان مان مهين جي دڙي واري تهذيب جون ٺڪريون ملن ٿيون.
رتي ديري کان اوڀر ۾ ڊکڻ واري رستي تي چار قبا آهن، جن کي بوهي قبا چون ٿا. انهن کي ٿهيمن جا قبا به چيو وڃي ٿو. اسان کي ٽنهي مان ڪنهن به قبي هيٺ قبر نظر نه آئي. مقبرا بظاهر خالي هئا. هر هڪ مقبري ۾ اولهه طرف محراب موجود آهي. روڊ کي ويجهي مقبري جو در ڏکڻ کان ۽ باقي ٻن مقبرن جا دروازا اوڀر کان آهن. قبا سکر کان اولهه ۾ اٽڪل ٽيهه ميل پري آهن.
دي اينٽيڪئٽيز آف سنڌ جو ليکڪ هنري ڪزنس، ڊکڻ وٽ چئن قبن جو ذڪر ڪري ٿو. هو لکي ٿو ته: عبدالنبي ڪلهوڙي جي حڪومت جي پڄاڻيءَ مهل ڳڙهي ياسين وٽ پٺاڻن سان لڙائي لڳي هئي، جنهن ۾ ٿهيم مارجي ويا هئا. ٻن ٿهيمن جا قبا سندن زالن يادگار طور 1781ع ڌاري ٺهرايا هئا. هڪ صاحب خان ٿهيم جي ياد ۾ ۽ ٻيو دلاور خان ٿهيم جي ياد ۾. انهن کان پراڻو قبو، جلال خان جو آهي جڏهن ته چوٿون قبو هڪ درويش، جعفر شاهه جو آهي. چون ٿا ته جڏهن جلال خان جو قبو اڏجي رهيو هو تڏهن هڪ غيبي آواز ٻڌڻ ۾ آيو هو ته پهرين جعفر شاهه جو قبو اڏيو وڃي، پوءِ ائين ئي ڪيو ويو.
هينري ڪزنس جي تحقيق موجب، ڀانڊو قبو 1740ع ڌاري ٺهيو. جيتوڻيڪ ان ڀانڊي قبي بابت، ڪنهن روايت يا شخصيت بابت ڪجهه به نه لکيو آهي پر، ڀانڊي قبي سان منسوب ڏند ڪٿا پڻ ڪنهن لڙائي يا خوني واقع ڏانهن اشارو ڪري ٿي. ٿهيم پاڻ کي عرب جي تميم قبيلي سان جوڙين ٿا جيڪي بغداد جي خليفي جي حڪم تي سنڌ آيا هئا.