لنگهه ٺُلهه1

لنگهه ٺُلهه

ڳوٺ خيرپور جوسي ويجهو ڳوٺ پکو آهي، جنهن جي ڀرسان ’لنگهه ڍنڍ‘ جي ڪنڌيءَ تي ڏکڻ پاسي ڪچسِرو ٺلهه قائم آهي. اهو ٺلهه به تاريخ کان آڳاٽن آثارن جي مٿان هڪ دڙي تي 25 بيٺو آهي. اهو اُڀو ۽ 20 هر پاسي کان فٽ کن ويڪرو چورس آهي. اولهه پاسي کان 70 فٽ ڊگهي ڏاڪڻ اٿس جيڪا مٿي چوٽيءَ تائين پهچائي ٿي. ٺلهه جي وچ ۾ 2.5 فٽ قطر جو گول پَڪسِرو مرڪز (core) آهي جنهن کي غالباَ مٿي تائين ٻاهرين چورس اوساري به آهي. اهو پڪسِرو حصو ٺلهه تي چڙهڻ کان پوءِ ئي نظر اچي ٿو.. هن ٺلهه کي اوڀر کان ونگدار سرنگهه ٺاهي وئي آهي، جنهن ۾ پڪيون سرون استعمال ٿيون آهن. ان ونگدار سرنگهه جي ڇيڙي تي ڏيوري يا ديو اسٿان ٺهيل آهي. جيئن ته هاڻي ان ڏيوريءَ ۾ ڪوبه بت وغيره رکيل نه آهي ۽ مقامي ماڻهو ٺلهه جي اصليت کان به واقع نه آهن، انڪري ان ديو اسٿان تي هن وقت اهڙا ساوا ۽ ڳاڙها رومال رکيل هئا، جن ۾ قرآن شريف کي ويڙهيو ويندو آهي. اهو ونگدار لنگهه به قد آدم، 3 فٽ کن خلاصو ۽ اندر 12- 10 فٽ اونهو آهي.



مارو ٺلهه

هيري خان ۽ لنگهه ٺلهن جي طرز تي مارو ٺلهه به ٺهيل آهي، جنهن تي مٿي چڙهڻ لاءِ اولهه کان ڊگهي ڏاڪڻ آهي. هي ٺلهه ڊيگهه ويڪر ۽ بيهڪ ۾ لنگهه ٺلهه سان وڌيڪ مشابهه آهي پر ان

۾ ونگدار سرنگهه واري وصف نه ٿي ڏسجي. مارو ٺلهه جي ٻاهرين چوڪنڊي ڪچي اوساريءَ جو اوڀر ۽ اتر وارو حصو برساتن ۾ کاڄي ڊهي ويو آهي جنهن ڪري ان جو اندريون مرڪزي ٺلهه (core) ظاهر ٿي پيو آهي.

خوشقسمتيءَ سان اسان وٽ ان ٺلهه جي هڪ پراڻي تصوير به آهي جيڪا سائين حاڪم علي شاهه بخاريءَ ڪيئي سال اڳ ڇڪي هئي. ان ٺلهه جي هاڻوڪي حالت ۽ ان پراڻي تصوير کي ڀيٽڻ سان واضح ٿي وڃي ٿو ڪاڇي جي ٻين ٺلهن جي بيهڪ به لڳ ڀڳ اهڙي يا انهن بنيادن تي آهي.

ٻنهي تصوين کي ڀيٽڻ سان پتو پوي ٿو ته مرڪزي پڪسري ٺلهه (core) کي ٻاهريون پڪسرو گهيرو ڏيئي محفوظ ڪيو ويندو هو. اها ديوار به بعضي ٻه اڍائي فٽ ٿلهي هوندي هئي. ان گهير جي چوڌاري ڪچسِرو گهيرو ڏيئي ٺلهه کي اڃا به ويڪرو ۽ محفوظ ڪيو ٿي ويو. مرڪزر ٺلهه کي مٿي ۽ اوچو رکي ان کي گنبذي گولائي ڏني ٿي وئي. اهو گنبذ ئي ’ٽوپ‘ آهي جنهن سبب اهڙي عمارت کي اسٽوپ (اسٽوپا) چيو ٿي ويو.



ڌامراهه ٺلهه

انهن ئي ٺلهن ۾ شايد سڀني کان چٽين وصفن وارو ٺلهه ڌامراهه وارو آهي، جنهن کي اولهه کان ڏاڪڻ آهي ۽ ڪجهه عرصو اڳ تائين ان جا ٽي حصا واضح هئا. هيٺيون طبقو معمول موجب چورس، ان کان مٿي ڪِي قدر گهٽ قطر سان گول ٺلهه ۽ ان جي مٿان اڃا به گهٽ قطر سان ٽيون گول طبق هو. جڏهن ڌامراهه ٺلهه کي ان طرز جي ٻين ٺلهن سان ڀيٽجي ٿو ، تڏهن اهو اندازو هڻڻ مناسب ٿو لڳي ته خود ڌامراهه واري ٺلهه کي ڪچين سرن اندر ڍڪيو ويو هوندو ۽ ان تي به ٽوپ هوندو. ان صورت ۾ اندازو هڻي سگهجي ٿو ته ڪاڇي ۾ موجود اڪثر ٺلهن جي بنيادي بيهڪ ڪجهه ان ريت ئي هوندي. اهو ئي سبب آهي جو جڏهن مختلف ٺلهه زبون حاليءَ جو شڪار ٿيا آهن ته انهن مان ڪي محض گول ۽ اُڀا ٺلهه پيا ڏسجن. اهي گول ۽ پڪسرا ٺلهه اصل ۾ انهن اسٽوپائن جا اندريان مرڪزي لازمي حصا (cores) آهن.