ليهّ پتڻ تي

لَيهّ پتڻ تي

ڪروڙ جي ڀرپاسي کان ٻنيون ۽ ساوڪ شروع ٿي ليهّ تائين پهتي. ليهّ چڱو خاصو شهر آهي، پهرين تحصيل هو پر هاڻي ضلعي جو درجو مليو اٿس. سٺو آباد ملڪ آهي، خاص ڪري ڪچي واريون زمينون من موهيندڙ آهن. ليه شهر کان هڪ رستو اوڀر ڏانهن پتڻ طرف وڃي ٿو پر سال ٻه اڳ درياهه وڏي تباهي مچائي آهي. پتڻ تائين پهچندي پهچندي سج اولهه ۾ ٽٻي هڻڻ لاءِ تيار ٿي ويو. ٻيڙيون اڃا نه پهتيون هيون. اسان ڪنڌيءَ تي ڪم ڪندڙ ريڍارن ۽ هارين کان ٻيڙين بابت به پڇا ڪئي هر ڪنهن ڪنڌ ناڪار ۾ ڌوڻيو، ”ناجي مين ڪونه ڏٺيان“.
درياهه جي وهڪري ٻه سال اڳ هن هنڌ اوڀر طرف وڏي کاڌ ڪئي آهي. درياهه جو اڳيون وهڪرو هتان اٽڪل چار ميل اولهه ۾ هو. سرڪار پتڻ تائين پڪو روڊ تعمير ڪرايو هو پر درياهه ان کي به پٽي پاڻ سان کڻي ويو آهي. هن وقت درياهه جو مکيه ۽ تيز وهڪرو اڃا به ڪنڌي پائڻ جي موڊ ۾ هو‏. ٻيٽاريءَ جي هن پار ٻيو وهڪرو ننڍو آهي. ٻيڙيون پڪ سان هن ئي ڪناري کان لنگهنديون. اسان منزل هڻي مقامي ماڻهن سان ڪچهري شروع ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. اڄوڪو پنڌ ڊگهو هو ٻيڙين کي پهچڻ ۾ وقت لڳڻ ممڪن هو. پر انهن کي هر صورت ۾ سج ٻڏڻ کان اڳ پهچڻ گهرجي، ٻيءَ صورت ۾ طوطي خان ڪنهن ويراني ۾ پڳهه ٻڌڻ لاءِ چوندو ۽ اڳتي هڪ وک نه وڌندو.
ليه پتڻ ٻه سال اڳ ليه کان ست اَٺ ميل پري اولهه ۾ هو پر هاڻي ڇاڪاڻ ته درياهه ٽي چار ميل اورتي اچي ويو آهي. تنهن ڪري ليه شهر کان پتڻ جو پنڌ چار ساڍا چار ميل وڃي بچيو آهي. درياهه جو پيٽ ڪنڌي کان سندس پنج فٽ هيٺ هو. درياهه ڀلي زمين کي سٺو ريج ڏنو هو ڇو ته هيءُ ڪچو پري پري تائين جهنگلي ڇٻر سان سائو ٿي ويل نظر ٿو اچي. ڪجهه پرتي ٻنيون ٻارا ۽ ڳوٺڙا نظر اچن ٿا. ڌرتيءَ تي ويهڻ لاءِ ڪپڙو وڇائڻ يا ڇنڊڻ جي ضرورت ڪونهي، سڄو ملڪ ڇٻر ٿي ويو آهي.
ليه وٽ ڪنڌيءَ تي اجنبي ماڻهن جو قافلو ڏسي ڳوٺاڻن ۽ ٻارڙن جو لشڪر نه مِڙيو. هيءَ عجيب ڳالهه هئي. هنن همراهن اسان کي پري کان ڏٺو ۽ لاتعلق رهيا. اسان کي هيل تائين اهو تجربو رهيو آهي ته قافلو بيهڻ شرط سڀ کان پهرين ٻار ڊوڙندا ايندا آهن پر پوءِ ٻه چار وکون پري بيهي اسان جون ڳالهيون ٻڌي پاڻ ۾ خيال ونڊڻ لڳندا آهن. ان وچ ۾ اسان مان ڪو کين کيڪاري سنگت ڳنڍيندو آهي، ان دوران ٻه چار جوان ۽ ٻڍڙا اچي نڪرندا آهن، پوءِ خبرون چارون ٿينديون آهن ۽ محفل مچندي آهي. پر هتي ائين نه ٿيو. نه ٻار ڊوڙي آيا نه وري ڪنهن جوان يا ٻڍي ويجهو اچي کيڪاريو. ماڳهين اهو همراهه به پنهنجو رڍن جو ڌڻ ڪاهي ڪنارو ڇڏي ويو جيڪو اسان جي پهچڻ کان اڳ اتي رڍن کي جهنگلي ڇٻر چاري رهيو هو. شايد هن ملڪ جي ماڻهن کي اجنبين سان سٺو تجربو نه ٿيو آهي.
اڌ مني ڪلاڪ کانپوءِ هڪ همراهه چڱي پنڌ کان ڪهي ويجهو آيو. پيرن ۾ گهيتلو، گوڏ مٿان ڪڙتو ۽ مٿو اگهاڙو. اچي ’سلام عليڪم‘ ڪيائين. هيءُ همراهه علائقي جو نمبردار هو جيڪو هونئن ته سرڪاري ملازم نه هوندو آهي پر کاتيدارن کان ڍل وغيره اوڳاڙڻ ۾ سرڪار جي مدد ڪندو آهي. سندس گذر سفر بس ائين ئي ٿيندو آهي، اها ٻي ڳالهه آهي ته ان چڪر ۾ کاتيدارن جو مٿو رلائي ڇڏيندو آهي. نمبرداري انگريزن جي زماني کان چڱ مڙسيءَ جو ننڍي ۾ ننڍو اعزاز آهي. جنهن ڪري سماج ۾هن جي ڪجهه نه ڪجهه هلندي پڄندي آهي.
گهڙيءَ کن کانپوءِ تَر جو چيئرمين اچي نڪتو. سندس هٿ ۾ حقو هو، ڪنهن ننڍڙي چوڌريءَ جي ڏِک ٿي ڏنائين، ”ڪير مڙس آهيو ڀائو! ڪٿان ٿا اچو، ڪيڏانهن ٿا وڃو؟ اسان لاءِ ڪا خدمت؟“ همراهه رسمي طرح صلاح ڪئي پر ايتريءَ حُب سان جو اسان سمجهيو ته وڏو ڪو مهمان نواز آهي. رات جو ڏهين ساڍي ڏهين لڳي تائين گهر کان پتڻ ۽ پتڻ کان گهر ايندو ويندو رهيو، پر نه چانهه پياريائين، نه ماني جي صلاح ڪيائين نه وري رات ترسڻ لاءِ ڪا جاءِ آڇيائين. اسان کي هروڀرو سندس مدد جي گهرج ڪونه هئي. اسان کي هونئن ئي رات ڪنڌيءَ تي گذارڻي هئي ۽ ماني ٽڪي لاءِ روڊ واريون هوٽلون هيون. وڌ ۾ وڌ اڌ ڪلاڪ جي نوٽيس تي بندوبست ٿي پئي سگهيو پر اسان کي هن مان چانهه جو اجايو آسرو ٿي پيو هو. اهو به تجربو سهي.
نوجوانن تنبو کوڙيو، خالد سمون ليهّ شهر مان ڀوڄن پاڻيءَ جو بندوبست ڪرڻ لاءِ نڪتو ۽ مون نمبردار ۽ چيئرمين سان ڪچهري جاري رکي. سج لهڻ کانپوءِ اسان ٻيڙيءَ وارن همراهن جو آسرو لاهي ڇڏيو هو. خبر ناهي ته همراهن کي رڻ ۾ ڪٿي رات پئي. هو اڃا بکيا سو رهندا، باقي رات گذارڻ جو سامان وٽن آهي. پڪ سان ڪنهن ڪنڌيءَ تي خيمو کوڙي ان ۾ گهڙي پئجي ويا هوندا ... سج اڀرڻ جي انتظار ۾.
ڪنڌيءَ تي درياهه جي پائيندڙ جا آواز ڌماڪن وانگر ٿي گونجيا. درياهه جون ڇوليون خوفائتيون ڪونه هيون پر اهي ڪنڌيءَ سان وڙهي رهيون هيون. مٽيءَ ڪوري ڪڍڻ لاءِ وري وري ٿي وريون. ڪنڌيءَ تي بيٺل وڻن ۽ ٻوڙن جو پاڙون مٽيءَ کي سوگهو جهلي ٿي بيٺيون پر پاڻي پاڙن مان واري ۽ مٽي ائين ڪڍي ٿي ويو جيئن هٿن مان واري نڪرندي آهي ۽ پوءِ اوچتو ئي اوچتو ڪا وڏي ڀڪ بارود جي ضد ۾ بيٺل قلعي جي ڪنهن ديوار وانگر وڃي درياهه ۾ ڦهڪو ٿي ڪيو. ان ڦهڪي جا پڙاڏا پاڻيءَ جي سطح تي ڊوڙندا ۽ هوائن ۾ اڏامندا پري پري تائين پهچي خاموشيءَ کي ڏاريندا ٿي ويا.
”اهي ٺڪاءَ پائيندڙ جا آهن ... جيئن جيئن رات گهري ٿيندي ويندي ۽ ماحول سانت ٿيندو ويندو، تئين تئين ٺڪاءَ وڏا ٿيندا ويندا.“ چيئرمين چيو. چيئرمين جو نالو حق نواز آهي. اڳي فوج جي آءِ-ايس-آءِ محڪمي ۾ هو ۽ هاڻي وقت کان اڳ رٽائرمينٽ وٺي زمينون سنڀالي ٿو، نوجوان آهي. مون کي سندس تعارف تي ويساهه ڪونه آيو. مون کي ائين محسوس ٿيو ته هو اڃا تائين حاضر سروس آهي. پر هتي پنهنجي ئي علائقي ۾ بدلي ڪرائي اٿائين، ههڙن حساس ادارن جا ملازم پاڻ کي حاضر سروس ظاهر ڪندا ئي ناهن.
ليّه جي ڀرپاسي ۾ رهندڙ قبيلا اهي ئي آهن جيڪي سنڌ ۾ رهن ٿا. مثال طور ميراڻي، سامٽيا، لُهاچ ۽ مهاڻا. هتان جي مهاڻن کي ’ڀَڏا مهاڻا‘ ٿي چيائون. سڀني جي ٻولي سرائيڪي آهي. مهاڻن جي ڪرت اُها ئي آهي، يعني ٻيڙيون هلائڻ.
اسان جنهن پتڻ کي ليهّ پتڻ سڏي رهيا آهيون ان جو هاڻوڪو نالو جکڙ (Jakhar) والا پتڻ آهي. اڳي ان جو نالو ڀيڏان (Bhedan) والا پتڻ هو. مور جهنگي پتڻ جو نئون نالو چانديان والا پتڻ آهي. اصل ۾ جکڙ هڪ قديم ۽ وڏو قبيلو آهي جيڪي سماٽ آهن. هن علائقي مان ڪامياب ٿيل قومي اسيمبلي جو ميمبر ملڪ نياز حسين به جکڙ قبيلي مان آهي. اڳوڻو پرڏيهي وزير به جکڙ هو، مَلڪ قادر بخش جکڙ به هن ئي علائقي جو آهي. سندن بنگلا ۽ ماڙيون ته شهر ۾ آهن پر پيدائش هتان جي اٿن.
هن علائقي ۾ انڌي ٻلهڻ (Indus Dolfin) آهي جنهن سڄي دنيا ۾ شهرت ماڻي آهي. کيس اکيون ته آهن پر انڌي ٿي چڪي آهي ڇاڪاڻ ته لڙاٺيل پاڻيءَ ۾ اکين جو استعمال بيڪار ٿيو وڃي. ٻلهڻ کاڌي ڪونه وڃي، هتان جا ماڻهو به ڪونه کائين. پر هتي