ليهّ پتڻ تي

>ٻلهڻ جو تعداد گهڻو ڪونهي. علائقي جي چيئرمين ٻڌايو ته گذريل سال ڪجهه جپاني سياح هتي آيا هئا، انهن سان گڏ ڇوڪريون به هيون. هنن هتي ٻلهڻ تي فلم ٺاهي هئي.
ليهّ لڳ ٻه سال اڳ درياهه جي پائڻ سبب تباهه ٿيل ڳوٺ جو نالو ميراڻي هو. هاڻي سامٽين جي ڳوٺ کي وڏو نقصان ٿيو. جکڙن جو ڳوٺ بچي ويو آهي. هن علائقي مان تازين چونڊن ۾ قومي اسيمبليءَ لاءِ ڪامياب ٿيل ٻن ميمبرن مان هڪ آءِجيآءِ (IJI)۽ ٻيو پيپلز پارٽيءَ جو آهي، صوبائي اسيمبليءَ جا هڙئي ميمبر آءِجيآءِ (IJI) جا آهن.
هتان جا ماڻهو سرائيڪيءَ ۾ وڏي کي ’وڏا‘ چون ۽ ننڍي کي ’ڇوٽو‘. ٻار کي چون ’ٻال‘ يا ’ٻالڪو‘. سنڌي ۽ سرائيڪيءَ جي پاڻ ۾ هڪجهڙائي ڏسجي ته اهو چئي نٿو سگهجي ته اهي ڪي جدا ٻوليون آهن. دنيا ۾ هن وقت شايد اهي ئي ٻه ڀينر ٻوليون آهن جن وٽ اکرن جو ذخيرو ساڳيو ۽ هڪ جيترو آهي. ان ذخيري ۾ هندڪو جي به ڀائيواري آهي پر سرائيڪيءَ ۾ اهي اکر هوبهو ۽ چٽا آهن، مثال طور: سنڌي اچار ڳ، ٻ، ڏ، ڃ، ڄ، ڻ ۽ ڱ. البت پنجابيءَ ۾ ’ڻ‘ جو اچار موجود آهي. پنجابي ۽ سرائيڪي اديبن هاڻي ڪوشش ڪري پنجابي ۽ سرائيڪي لکڻ جو بنياد وڌو آهي پر پنهنجي انفراديت قائم ڪرڻ جي چڪر ۾ اردو ابجد جو سهارو ورتو اٿن، خاص ڪري پنجابيءَ لاءِ، ان ڪري پنجابيءَ جا اچار خاص ڪري ’ڻ‘ ته چچرجي ويو آهي. پنجابيءَ ۾ ’ڻ‘ لکڻ مهل ’نڙ‘ لکن. يعني پاڻي لکڻ بدران لکن، ’پانڙي‘. مان سمجهان ٿو ته سرائيڪي اديبن پنهنجي انفراديت جي چڪر ۾ جدا ابجد ٺاهي تڪڙ ڪئي آهي، جيڪڏهن هو سنڌي ابجد جيئن جو تيئن کڻن ها ته هوند ٻوليءَ کي جلد ۽ سٺي ترقي ڏياري سگهن ها ڇاڪاڻ ته سنڌي ٽائپ رائٽر ۽ سنڌي ڪمپيوٽر پروگرام کين ٺهيل ٺڪيل مليا ٿي. ان کان سواءِ سنڌي ابجد ۾ ڇپيل سرائيڪي ادب مان به لاڀ وٺي سگهن ها ۽ سندن ادب مان سنڌي لوڪ پرائين ها. ائين ٻئي ٻوليون ۽ ٻئي لوڪ وڌيڪ ويجهو اچن ها جيڪي هونئن ئي هڪ آهن. اڃا به وقت ويو ناهي پر کين ڪير سمجهائي!
حق نواز ٻڌايو ته هو فوج ۾ 18 سال رهيو. ان وچ ۾ اسلام آباد، ڪراچي، آسٽريليا ۽ افغانستان ۾ ڊيوٽي ڏيئي چڪو آهي. نوڪري ان ڪري ڇڏيائين جو مزو نه ٿي آيس. هاڻي لوڪل باڊيز جي چونڊن (جنهن کي هن بي-ڊي اليڪشن ٿي چيو) ۾ کٽي يونين ڪائونسل جو چيئرمين ٿيو آهي. همراهه 1982ع ۾ رٽائرمينٽ ورتي. چيائين، ”ڏاڍو تنگ هئس، ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي، پگهار به اهائي ٻارنهن سؤ پنجويهه رپيا ...“
حق نواز خبرناهي ته ڪيئن مهربان ٿيو. ٿڌ وڌي ته اٿيو، ”مان چانهه جو بندوبست ڪري اچان ...!“
حق نواز ٿڌي ٿيل چلم کڻي روانو ٿيو ته هڪ اڌڙوٽ همراهه ڪچهري شروع ڪئي. سندس نالو احمد ڀائي هو ۽ پاڻ مهاڻو هو، ’ڀڏو مهاڻو‘. سندس ڳوٺ هاڻي درياهه پائي ويو آهي. ڪچهري ڪندي چيائين، ”اپڻي زمين اي، پاڻي دي وچ ... هڻ ڊٺي اَي ... تقريباً ڏون اڍائي مهيني ٿي ڳئي سن ...“ هو اڄڪلهه هارپو ۽ مزوري پيو ڪري. غريب ڀلا ٻيو ڇا ڪري؟ سرڪار کان مدد جي ڪا اميد ڪو نه هئس. روزي ته ڪمائڻي ٿي پوي. ڪڏهن ڪٿي ڪم ٿو ڪري ته ڪڏهن ڪٿي. ڪڏهن هِن وٽ ته ڪڏهن هُن وٽ. پُڇيو مانس، ”هاڻي ڇا پيو ڪري؟“
چيائين، ”رهڙڪي! کيتي ٿو ڪيان ڪڻڪ جي ... پهرين ٺيڪي تي ڪيم ... پوءِ هاڻي مڙئي هِن هن جي ... ٻيو ڇا ڪيان؟“ ٻڏل زمين پنهنجي نالي ۾ هئس پر درياهه جي دانهن ڪنهن کي ڏي! ”او! هي منهنجي جهڳي آهي بس ٻچڙن سان اتي پيو آهيان.“ سندس لهجي ۾ ڏاڍي تلخي ۽ بي وسي هئي.
”سرڪار کي ڪا درخواست ڪونه ڪئي اٿئي؟“
”سرڪار ڇا ڪندي؟ ڏنم درخواست، تحصيلدار آيو هو موقعي تي، ڪيئي آفيسر عملدار آيا، زمينون ڏٺن ... بس رڳو ڏسن ٿا ۽ هليا ٿا وڃن ... غريبن جو ته رڳو خدا آهي ...“
”درياهه گهڻن ماڻهن جون زمينون لوڙهيون آهن؟“
سوين ٻڏيون ...او هوستائين درياهه ڏسين ٿو! فريد خان جي زمين ٻڏي وئي، ميراڻي ختم ٿي وئي، ڪولاچي ويو ... اهي وڏيون ايراضيون هيون ... وڏو نقصان ٿيو آهي ... ڪجهه هاڻي ٻڏيون آهن، ڪجهه اڳئين سال ٻوڙيائين، ڪجهه ان کان اڳئين سال. هيءُ ٽيون سال آهي (هن گذريل سال کي ’پر‘ چيو ۽ ان کان اڳئين سال کي ’پرار‘ سڏيو) درياهه گذريل سان وڃي بس ڪئي آهي نه ته يڪو ٿي ملڪ ڊاٺئين ... ٻنيون ٻوڙيائين، جايون ڊاٺئين ۽ مال لڙهي ويو، مال جو ته خير بچاءُ ٿي ويو جو تري نڪتو.“
”تنهنجي زمين ڪيئن هئي؟“
”ڀلي! ڪڻڪ ڪندو هئس، مرضي پئي ته ڀاڄيون ڪيان ڪمند ڪيان. ٻارهن ڪِلا ايراضي هئي ... سال اندر هڪ ڪلي مان 25-30 مڻ لهندا هئا. بس پنهنجو گذر چڱو هو. هاڻي ته زمينداز اڌ کنيو وڃي. هتي اڌو اڌ جو حساب آهي.“
”ٻج ڪير ڏئي؟“
”مند جو حساب آهي مڱ هجن ته ٻج مان ڏيان. هونئن زميندار اڌ ٻج ۽ اڌ ڀاڻ ڏئي ٿو. اڌ ونڊي ٿو. ٽريڪٽر جو خرچ هاريءَ جو آهي. ٽريڪٽر جو خرچ هر ڪلي جي حساب سان يا ڪلاڪن جي حساب سان آهي. هڪ ڪلي جي کيڙائيءَ ۾ ٽريڪٽر ٽي چار ڪلاڪ وٺي ٿو. هڪ ڪلاڪ جو خرچ 50-60 رپيا آهي.“
”تو وٽ ملڪيت ڇا آهي؟“
”مال؟ مال بس هڪ ڏون منجهه (مينهن) اي، هڪ ڏون گاءِ، تي هڪ ڏون ٻڪري اي، بس!“
”ڀلا تو کي اِها خبر آهي ته مهاڻا ڪير آهن؟“
”مهاڻا؟ مهاڻا ته بس نهر تي هوندا آهن ... ٻيڙيون ڪاهين تان پتڻ تي ... سڀ (ٻيڙياتا) مهاڻا مشهور ٿي وڃن ٿا ... مهاڻن جون ڪيئي ذاتيون آهن ... اصل ذات ته جٽ گٽ پال آهي ...(پر هاڻي) ڪو قمبراڻي، ڪو رند، ڪو بلوچ، ڪو ميراڻي آهي ته ڪو ڪولاچي آهي ... اهي سڀ ته مهاڻا ناهن پر جيئن جيئن اچي هن ڪم ۾ لڳن ٿا ... الله ٿو ڄاڻي ته ڪٿان ڪٿان کان اچيو (مهاڻا سڏائين) ... ڪنهن کي ڪهڙي خبر ته ڪير ڪير آهي ...؟“ احمد ڀائيءَ اهو ئي چوڻ گهريو ته اڄڪلهه جيڪي مهاڻا آهن، انهن مان اڪثر اصل مهاڻا ناهن. پر ڇاڪاڻ ته انهن درياهن جي ڪنڌيءَ تي اچي مهاڻڪو ڌنڌو شروع ڪيو آهي تنهن ڪري انهن کي به مهاڻن جي نالي سان سڃاڻپ ملي آهي.
ڇا سچ پچ مهاڻا ڪا نسلي وحدت آهن يا ڌنڌي جي نسبت سان هر ماڻهوءَ کي مهاڻو سڏي سگهجي ٿو؟اهو سوال في الهال ذهن ۾ ئي رهجي ويو. احمد ڀائي ٿڪو ته ٻئي همراهه سان احوال شروع ٿيو.
”سائين مين مهاڻا آن ڪم ڊرکڻا دا ڪرڻا آن“ مون هن کان ٻه ٽي ڀيرا ورائي پڇيو ته ڪهڙو ڪم ڪري ٿو هن هر ڀيري ”ڊرکڻا“ ائين پئي اچاريو جو ”ترکاڻ“ ۽ ڊرکاڻ“ جو فرق محسوس نٿي ٿيو. مان سوچ ۾ پئجي ويس. اسان مهاڻا اتر سنڌ ۾ واڍي کي ڊکڻ چئون، ترخان جي معنيٰ به ساڳي آهي. ڇا هيءُ ساڳيو ئي لفظ آهي؟“
سنڌ ۾ سومرن جي حڪومت ختم ٿي ته حاڪم نسل وڃي پورهيو ڪيو. ڪِن هَرُ کنيو ته ڪِن وڃي واڍڪو ڪم ڪيو. ان ڪري اڪثر واڍا سومرا آهن. مان سوچيان ٿو ته ڇا ترخانن به حڪومت پوري ٿيڻ کانپوءِ ساڳيو پورهيو اختيار ڪيو؟ ايڏي وڏي تعداد ۾ جو سندن قبيلي جو نالو وڃي ڌنڌي تي پيو! اترادي اچار ڊکڻ جنهن ۾ ’ڊ‘ سان ’ر‘ به شامل آهي. ’ترخان‘ جي ڦٽل شڪل محسوس ٿئي ٿي. ڇا سنڌ جا ڊکڻ اصل ۾ ترخان آهن؟ پر ليه جي ترکاڻ پاڻ کي مهاڻو ڇو چيو؟ ڇا هو نسلي لحاظ