ليکڪ پاران: کير ٿر ۾ چٽسالي

ليکڪ پاران

سنڌ ۾ پٿرن تي قديم نقاشي جي کوج جو خيال
يورپ ۽ آفريڪا جي قديم ثقافتن جو مطالعو ڪرڻ کان پوءِ جڏھن پاڪستان جي اُترين حصن ۾ Rock carvings تي ڊاڪٽر احمد حسن داني ۽ پروفيسر ڪارل جيٽمار جون ٿيل کوجنائون سامھون آيون، تڏھن الائي ته ڇو اھو خيال منھنجي ذھن ۾ گھر ڪري ويھي رھيو ته قديم سنڌ جي جابلو ماڻھن به پٿرن تي ڪي نه ڪي نشان ڇڏيا ھوندا ۽ ھنن ضرور ڪٿي نه ڪٿي اھڙيون تصويرون ٺاھيون ھونديون، جھڙيون يورپ ۾ فرانس ۽ اسپين جي غارن مان لڌيون ويون آھن! ان ئي ڪچڙي خيال سبب مون ھر اُن غار ۽ جُھڏي ۾ ٻارن وانگر ليئا پائڻ ۽ گھِڙڻ جي ڪوشش ڪئي، جتي جتي امڪان ٿي سگھيو ٿي ته اھا غار قديم زمانن جي ماڻھن جي استعمال ۾ آئي ھوندي. ان شوق سبب ڪجھه ڀيرا جان جوکي ۾ به پئي.
ان ئي جوش جي عالم ۾ آئون بزن جُھڏي (تفصيل: سنڌوءَ جو سفر) ۾ به لٿس، جنھن ۾ نه رڳو لُنڊين جو راڄ ھو پر ساھه به مُنجھي ٿي ويو. ان ئي شوق ۾ ھڪ ڀيري راڪاس جي رُوڻي واري چُر ۾ ٺُونٺين ڀر رڙھندي ڦاسي پيو ھئس. ان ئي شوق ۾ ٽيڪسيلا کان اُتر ۾ خان پور غار ڏسڻ جي ڪوشش ۾ ھارو نديءَ ۾ لڙھڻ کان ذري گھٽ بچي ويس جيڪا پنھنجي تيز رفتاريءَ سبب پيرن ھيٺان زمين ڪڍيو ٿي وئي ... ۽ جڏھن آئون خان پور غار جي منھن تي بيٺس ته حيرت کان سيسڙاٽ نڪري ويا ھئا. اھا غار جبل جي ھڪ اُڀي لاھيءَ تي جبل ۾ اھڙي طرح کوٽي ٺاھي وئي ھئي جو ان ۾ تقريباً 45 ڊگرين جي زاويي تي سوڙھي، زبون ۽ بي ڊولي ڏاڪڻ ھيٺ پئي وئي. ان غار لاءِ ڊاڪٽر احمد حسن داني جو خيال ھو ته اھا پٿر جي دور جو تسلسل آھي. جڏھن مون ان خيال جو انت لھڻ لاءِ ساڳي غار ۾ لَھڻ جو فيصلو ڪيو تڏھن مقامي ماڻھن کڻي لَٺيون اُڀيون ڪيون، چيائون، ” اسان توکي ھن غار ۾ مرڻ لاءِ لھڻ ڪونه ڏينداسون، سڀاڻي اسان تي ڪيس ٺھندو ته ڪنھن پرديسيءَ کي ھن غار ۾ ڌڪو ڏيئي ماريو اٿو!‟
80 فٽن جي گھرائيءَ تائين لھندڙ انھن ڏاڪڻين جي آخري ڇيڙي تي ڇا ھو؟ ڇا اندر ڪنھن چئمبر ۾ ڪا چترڪاري ھئي؟ ماڻھن مون کي ڪنھن به سوال جو جواب وٺڻ کان سواءِ ئي موٽائي ڇڏيو. ڇا سچ پچ اھا پٿر جي زماني جي گھڙيل غار ھئي؟ مون کي ايئن ڪونه لڳو ھو ڇو ته ان ٽڪريءَ جي مٿان ٻُڌڪي دور جا کنڊر بيٺا ھئا ۽ پٿر جي زماني واري ماڻھوءَ کي ايتري اونھي غار کوٽڻ جو ڪشالو ڪڍڻ جي ضرورت به ڪونه ھوندي. داني صاحب ان ماڳ تائين شايد ڪڏھن ويو ئي ڪونه ھو، نه ته اھڙي تڪڙي راءِ ڏيڻ کان پاسو ڪري ھا!
ھڪ ڏينھن پاڪستان ٽيليويزن تان سلمان رشيد جي اھا مختصر دستاويزي فلم ڏيکاري وئي جيڪا ھن ڪُتي جي قبر ۽ ڏاڙھياري جبل ڏانھن نئه سيتا مان لنگھندي ٺاھي ھئي. ان فلم ۾ ڪئميرا مين ’چِٽن واري ڀَر‛ جي نقاشيءَ تي ٿورڙن سيڪنڊن لاءِ ڪيميرا بيھاري ۽ اسڪرپٽ ۾ چيو ويو، ”اھا نقاشي شايد قديم ماڻھن جي ٿيل آھي ڇاڪاڻ ته ھن وقت ان جاءِ تي ڪوبه پھچي نه ٿو سگھي!‟ منھنجي لاءِ اھا ابتدائي معلومات ڪافي ھئي. ”قديم ماڻھن فقط اھي چار تصويرون ته ڪونه ٺاھيون ھونديون! ان ماٿريءَ ۾ ٻيو به گھڻو ڪجھه ھوندو جنھن ڏانھن سلمان رشيد جو ڌيان نه ويو آھي!‟ مون دل ۾ سوچيو ۽ پراڻين اخبارن جا ڪي فائل ڦلھوريا. اشتياق ۽ ڪليم لاشاريءَ واري ٽيم به ساڳئي رستي کان ڏاڙھياري ۽ ڪُتي جي قبر تائين وئي ھئي. هو ڪچرڪ ڏانهن ويندي نئه مکي مان ويا هئا. انھن ڇا ڏٺو ۽ ڇا لکيو؟ ھنن دوستن به ان نقاشيءَ تي بس اڇاترو ريمارڪ ڏيئي ڇڏيو ھو، شايد انڪري ته ھنن جي به اصل منزل گهڻو اڳتي ھئي ۽ وٽن واٽ ۾ ترسڻ جو وقت ڪونه ھو.
قديم نقاشيءَ تي کوج جو سلسلو شروع ڪرڻ کان اڳ اسان لاءِ ضروري ھو ته سڀ کان پھرين ٻين ھنڌن تان اھڙين دريافتن بابت مناسب معلومات ھٿ ڪجي. مون ڪي ڪتاب ڦلھوريا ۽ انٽرنيٽ جون کوڙ سائٽون جاچيون، پوءِ مون کيرٿر جا پنڌ شروع ڪيا.
آئون 1997ع کان کيرٿر ۾ پٿر جي دور جي نقاشي ڳولڻ نڪتو هئس، پر اها کوجنا تڏهن کان ئي شروع ٿي چڪي هئي جڏهن آئون پنهنجي ڪتاب ”ماڻهو“ تي ڪم ڪري رهيو هئس. مون ان ڪتاب جي آخري سٽ لکي هئي ”سنڌ ۾ قديم انسانن جي سرگرمين ۽ پٿر جي دور جي آبادين جي کوج جو ڪم اڃا جاري آهي.“ انڪري، هن ڪتاب کي ان سلسلي جي ڪڙي سمجهڻ گهرجي. کيرٿر جو پنڌ هڪ ڏينهن يا هڪ سال ۾ کٽڻ يا کٽائڻ جهڙو نه آهي. ان لاءِ ٻه ٽي جنم گهرجن. سو، اڳتي جيئن جيئن مون کي ڪتابي مطالعي سان گڏو گڏ نت نون موضوعن تي نقش / چِٽ ملندا ويا، انهن جا موضوع ۽ تاريخي دائرا به وڌندا ويا. مون کي هر ڀيري نون نون موضوعن جا ڪتاب اٿلائڻا پيا. ان ريت هوريان هوريان هن کوجنا دوران ڪي نتيجا اخذ ڪندو ويس، ۽ انهن جي بنياد تي هن موضوع کي سمجهڻ جي ڪوشش به ڪندو ويس. پٿرن تي چٽِساليءَ (Petroglyphs) جو موضوع سنڌ جي آرڪيالاجيءَ ۾ سچ پچ ته هڪ بلڪل نئون باب آهي، جنهن تي هن کان اڳ ڪنهن به ڪم نه ڪيو هو، انڪري يقينًا مون کي به ڪافي پريشاني ٿي. ڪجهه دوستن مون کي جبلن جو پنڌ ڪندي ڏٺو ته پيڇو ڪري انهن ماڳن تائين پهتا، جيڪي آئون ڏسندو ٿي ويس. هن تڙ تڪڙ ۾ صحافتي گوءِ کڻڻ جي ڪوشش ڪئي، ۽ ڪجهه نه ڪجهه ڇپائيندا رهيا، کين ان تجسس ۽ شوق تي شاباس هجي، پر هي ايتري تڪڙ جو ڪم ڪونه هو. خود آئون اڄ تيرهن چوڏهن سال فيلڊ ورڪ کان پوءِ به سوچيان ٿو ته اڌو اڌ ماڳ ۽ ڪم رهجي ويو آهي. کوڙ سارا ماڳ آئون هڪ جنم ۾ ڏسي نه سگهيس، ان جو مون کي افسوس نه آهي. رهجي ويل ڪم ڪي ٻيا نوجوان ڪندا، ڇاڪاڻ ته هاڻي هي موضوع سڀني لاءِ کلي چڪو آهي.
فيلڊ ورڪ ڪرڻ دوران هوريان هوريان مون تي هي راز کلندو ويو ته آئون هڪ ئي وقت هڪ اهڙي دنيا ۾ پير رکي رهيو هئس جتي نه رڳو پٿر جي دور، شڪاري دور، ٻُڌڪي دور پر ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي دور ۾ به خوب چٽسالي ٿي آهي. انهن مان اڪثر جاين تي ساڳيا ساڳيا ڪينواس استعمال ٿيا آهن، ۽ ڪن جاين تي پراڻين تصويرن ۾ به ترميمون ڪيون ويون آهن. ظاهر آهي ته پٿر جي دور جي شڪاريءَ، ٻُڌ مت جي پوڄاريءَ ۽ ڪنهن امير نواب جي شڪاري سوچ ساڳي ٿي نه پئي سگهي. هر ڪنهن جي سوچ الڳ، سڀني جي دنيا ۽ انداز پنهنجو پنهنجو هو، انڪري هر دور جي ماڻهوءَ پنهنجي پنهنجي عقيدي يا دلچسپيءَ موجب چِٽ پئي ٺاهيا.
هتي گهڻي کان گهڻي چٽسالي آڳاٽي شڪاري دور ، ٻُڌيه دور، ڪلهوڙن جي زماني ۾ شڪار ۽ مقامي ٻڪرار لوڪن جون آهن. آئون سمجهان ٿو ته هن نئين موضوع سان نڀائڻ ايترو سولو نه آهي، انڪري وري به سنڌ واسين کي عرض ڪندس ته هن کي به پيار جو پورهيو سمجهي ڪوتاهيون نظر انداز ڪجو، شال قبول پوي!
سنڌي ٻوليءَ جو معمولي ڪارڪن
بدر ابڙو