مر پيا مينھن وسن

استاد رومي ۽ شاهه لطيف ٻئي ائين فرمائن ٿا:
جن کي دؤر درد جو سبق سور پڙهن،
فڪر ڦرهي هٿ ۾، ماٺ مطالعو ڪن،
پنو سو پڙهن، جنهن ۾ پسڻ پرينءَ جو.
(شاهه)
هيءَ هڪ عجيب واردات آهي جا کن ۾ ٿي وڃي ٿي. بيٺي پير بنان ڄاڻ ۽ بنا ڪوشش جي ماڻهو الائي ڪيڏانهن هليو وڃي ٿو ۽ جڏهن موٽي ٿو اچي ته اهو ماڻهو ئي ٻيو ٿو ٿي وڃي. خبر ئي ڪانه ٿي پوي ته کن ۾ ڪهڙي ماجرا ٿي وئي؟ هڪ نئون ماڻهو جنم وٺي ٿو جو ساڳيو ناهي، جو پهرين هئو. ڳالهه سمجهائي نٿي سگهجي.
”عشق، نانگ نپٽ، خبر کاڌن کي پوي.“ (شاهه)
ٻئي ڪنهن کي خبر نه پوندي، نه سمجهي سگهندو، سمجهه جي مقام کان ڳالهه ٽپي ٿي وڃي، لکڻ کان به ڳالهه مٿڀرو آهي.
ڪو ٿو ڪاڳر ڪورئين، ويٺو وڃائين مس،
ڏور تــهـائـيـن ڏس، اکر جئائين جڙيا.
(شاهه)
ڪاڳر ڪورڻ، مس وڃائڻ اجايو عمل آهي، ’ڏور تهائين ڏس، اکر جئائين جڙيا‘، ’جِنين ڏٺي جُوءِ، تنين ڪڇيو ڪينڪي!‘. هڪ ڳڙکي وسيلي الائي ڪهڙي جُوءِ ڏيکاري وئي. ڇوڪرِي، ڇوڪرو، ماري پکي يا ٻيو ڪو بهانو ته بس هڪ ڳڙکي هئي، جتان الائي ڪهڙي جُوءِ وٺي ويا، جتي
ڀڃي در فراق جو منجهيم مشاهدو ڪيو. (شاهه)
شاهه سائين به آخر ان نتيجي تي پهچي ٿو ته:
”پاڻ نه آهي ڄاڻ، مانڊيءَ منڊ پکيڙيو. (شاهه)
ڳالهه ختم ٿي، مانڊيءَ منڊ پکيڙيو، پاڻ کي ڄاڻ آهي ئي ڪا نه، اُفق جي هن آفاقي حد کي فرائيڊ ۽ برنارڊشا پهچڻ وارا ئي ڪونهن. حدون ٽپي، لاحد پسي، ڏور ڏسي، منجهه ئي مشاهدو ڪرڻ انهن ويچارن جي وس ۾ ئي ڪونهي. فرائيڊ ته سڄي عمر ذهني مريض جيان جنسيات جي ڄاري ۾ ڦٿڪندو رهيو. برنارڊشا سڄي عمر شادي نه ڪري جنسيات جي سراب ۾ ٿاٻڙندو رهيو. انهن مغربي وڏن ماڻهن جي ڳالهه ڇڏي اسين پنهنجي مشرقي دانا، فقيرن، مرشد رومي ۽ مرشد لطيف جي ڀر جهليون ته چڱو.
جنسي يا جسماني لاڳاپن کي صفا بي معنيٰ به نٿو چئي سگهجي. اهڙن لاڳاپن سان انس ۽ ويجهڙائپ وڌي ٿي ۽ ڏي وٺ جي ذريعي نيٺ وڃي عشق جي منزل کي اوڏڙو ٿجي ٿو. پر گهڙيءَ ۾ عشق جون حدون پار ڪري مشاهدو ماڻڻ، معاملو ئي ڪو ٻيو آهي. شاهه لطيف ٻه ٽپ ٻڌايا آهن. هڪ ’ڏور تهائين ڏس اکر جئائين جڙيا‘ ٻيو ’ڀڃي در فراق جو منجهه ئي مشاهدو ڪر‘، مون کي ان منزل جو ڪجهه ڌپو پيو آهي. پر لکڻ کان اجتناب ٿو ڪريان جو ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جهڙا وڏا عالم چون ٿا ته اڄڪلهه جا ليکڪ فلسفي بڻجڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.
حقيقت ڇاهي ته اسان جو دنيوي وجود نصف يعني اڌ سچ آهي، وجود جو باقي اڌ سچ پڙدي ۾ آهي. خود اسان کي به ان جي خبر نه آهي، بلڪه خبر رکڻ کان به ڊڄون ٿا. جڏهن سچ اسان تي القا ٿئي به ٿو ته پاڻ ئي ان کي لنوائي دٻائي ڇڏيون ٿا، ڇاڪاڻ ته اهو اسان جي دينوي مفاد سان ٽڪراءُ ۾ آهي. اهو لڪل حصو سچ جو جڏهن عيان ۽ القا ٿئي ٿو ته دنيوي وجود سڄو ڌڏي وڃي ٿو. هڪڙا ان تي پڙدو چاڙهي ٿا ڇڏين ۽ ٻيا نسنگ نروار ٿي، ان جو مشاهدو به ڪن ٿا ته پنهنجي اصل ڏي به ورن ٿا ۽ ان جي فراق ۾ سڄي عمر تڙڦن ٿا، وڌيڪ نٿو چئي سگهان، اهو ”اصل“ محبوب جي معرفت پسي ٿو وٺجي، پوءِ ’وڍيل ٿي وايون ڪري، ڪٺل ڪوڪاري‘، مرشد رومي ۽ شاهه ئي ائين چون ٿا.
”پهرين وڃائڻ پاڻ، پوءِ پسڻ پرينءَ کي.“
”فـڪر ڦرهي هٿ ۾ ماٺ مطالعو ڪن،
پنو سو پڙهن، پسڻ جنهن ۾ پرين کي.“
مان جمال ابڙو به مٽجي ٻيو ماڻهو ٿي ويس. پاڻ به وڃائي ويٺس ته ماٺ به لڳي ويم. راند روند، نچڪا ٽپڪا، ٻاراڻيون سوچون سڀ ڪجهه سانت ۾ تبديل ٿي ويو. فڪر ڦرهي هٿ ۾، پر فڪر به الائي ڪهڙو؟ الائي ڇا جو؟ گهر ۾، اسڪول ۾، ٻارن جي ڊنبلي ۾ موجود هوندي به غير موجود هئس. چپ جا چاپڙ چڙهي ويا. ڪتاب کليو رکيو آهي، ’پنو سو پڙهڻ پسڻ جنهن ۾ پرين کي!‘ پڙهڻ ۾ ويس پوئتي پوندو، اڳ جو نمبر کڻندو هئس سو ذري گهٽ ناپاس ٿيڻ کي اچي پهتس. سڄو سال ائين گذري ويو. اٺون ڪلاس الائي ڪيئن پاس ڪري نائين ۾ پهتس ته بابا جي بدلي حيدرآباد ٿي. منهنجون ته ٻه به ويون ڇهه به ويون! کڻي کيٽو وڌم ته مان حيدرآباد ڪو نه هلندس، لاڙڪاڻي ۾ ئي هاسٽل ۾ رهندس. منهنجي ڳالهه کي ڪنهن وزن ئي ڪو نه ڏنو. ماڳهين کلون پي ڪيائون. اهو ڏينهن به اچي ويو جو لاڙڪاڻي کان اچي حيدرآباد پهتاسون. منهنجو ذهن رڳو آسمان ۾ پي گهميو.
انهن ٻارهن مهينن ۾ نه مون ساڻس ڳالهايو نه نظر ڀري ڏٺو. سندس پاڙي ڏي روز وڃڻ ٿيندو هو. اکيون چار ٿينديون هيون، بس ’جيئن جيئن پسڻ پرينءَ جو، تيئن تيئن نشا نينهن جا‘، معاشرو اهڙو سخت ۽ بندش وارو هئو، جو ڳالهائڻ ناممڪن هو. پيار معنيٰ عزت، سو عزت به ڀرپور هئي. عزت ۽ احترام جو ليڪو ٽپڻ به ناممڪن هئو. اشارو به ناممڪن! رڳو پهرئين ڏينهن مارچ 1938ع ۾ جڏهن رحمت جا پهريان ٻه ڦڙا وسيا هئا ۽ مان مٽجي سٽجي ٻيو ماڻهو ٿي پيو هئس، ان گهڙيءَ مون مٿس نالو رکي ڇڏيو ”حسينه عالم“ هيءَ به هڪ عجيب ماجرا آهي ته حياتيءَ ۾ پهريون شعر يا بيت لکيم.
”حسينه، نازڪ جهڙي ڪپهه،
تون چوين ڇا به کڻي، مان تنهنجي پيرن جي پڻي.“
اها تڪبندي هڪ ڪاڳر جي ڦتيل تي لکي، سندس وڃڻ کان پوءِ مون سندس ميز تي چنبڙائي ڇڏي، ٻئي ڏينهن ان ڪاڳر جون چٿڙيون به ڪو نه مليون، الائي ڏٺائين به الائي ڪو نه! دل چويم ٿي ته ضرور ڏٺائين. سندس اکين جي اڪير اهڙي چغلي هنئين ٿي، پوءِ ته اچڻ ئي وڃڻ بند ٿي ويو.
هيرآباد ۾ بابا جي آفيس هئي هيرآباد ۾ ميرن جي قبن وٽ. گهر به اتي ئي هيرآباد ۾ مليو. هونئن ته ڪنهن مسلمان کي هيرآباد ۾ گهر ملڻ ناممڪن هئو پر هڪ مسلمان جو گهر هئو جو مسواڙ تي ملي ويو. محمد صالح ٻچڙو هڪڙو سکر ماڻهو هئو. کيس پنهنجو ڪاروبار ۽ مينهن جا واڙا هئا. کير جو ڪاروبار ڪندو هو، سندس فرزند محمد عرس سمو حيدرآباد جو مشهور سماجي ۽ سياسي ڪارڪن ٿي گذريو آهي. جنهن سان خاڪساري تحريڪ دوران منهنجي چڱي عليڪ سليڪ رهي. ڏاڍو مخلص ۽ ڀلو ماڻهو هئو. اهو به گذاري ويو. لال بن يوسف جو گهاٽو يار هو ۽ مير علي احمد خان ٽالپر جو حجائتو هم نشين هئو.
ان وقت جو هيرآباد جن ڏٺو سي ٿڌا ساهه ڀريندا هوندا. هيرآباد پئرس سڏبو هو. صاف سٺو رهائشي علائقو، دڪان، هوٽل وغيره اصل ڪو نه. گهر صاف سهڻا، عاملن جون ڇوڪريون سهڻيون فئشن واريون سٺيون ۽ معزز. شام جو ڄڻ ته مينا بازار لڳي ويندي هئي. حسن، خوشبو، صفائي سٺائي، مهڪار ٻهڪار لڳي پئي هوندي هئي. پڙدو ته هئو ڪونه، اسان جي گهر ۾ به اينديون وينديون هيون. مون لاءِ اها مهڪار ۽ ٻهڪار صفا بي معنيٰ هئي. اکين ۾، دل ۾، من ۾ هڪ ئي صنم ويٺل هئو. ٻئي جي گنجائش ئي ڪا