مر پيا مينھن وسن

�الت ۾ به سرڪار مير علي مدد خان ٻه ٻه ڪلاڪ اچي مون وٽ ويهندو هو ۽ رکي چانهه يا ڪافيءَ جي پيالي تي ڪچهري ٿيندي هئي. منهنجي نارمل ٿيڻ ۾ وڏو عمل دخل مير صاحب جو به هئو. اهڙي حالت ۾ زوري اٿاري ڪار ۾ کڻي ڪوڪا ڪولا پياري سئنيما تي وٺي ويندو هو. چي ”ڊاڪٽر آفيس کان منع ڪئي آهي، سئنيما هال کان ٿورو ئي منع ڪئي آهي!“ ائين آهستي آهستي نفسياتي طرح مير صاحب مون کي نارمل ڪيو ۽ مان وڃي ڊيوٽيءَ تي چڙهيس. سيشن جج مهربان هو تنهن ڏاڪڻ چڙهڻ کان بچائڻ لاءِ ڪورٽ جو ڪمرو هيٺ گرائونڊ فلور تي ڪرائي ڏنو ۽ گهڻي ڪم ڪرڻ کان به منع ڪيائين. آفيسر مهربان آهي ته سڀ ڪم سولا ٿي پون ٿا.
ٻيو مسئلو پيدا ٿيو جو منهنجي ڀيڻ بنگلو خالي ڪرڻ جو چيو. ڀرسان ئي لطيف آباد ۾ هڪ ننڍو بنگلو ٻه سؤ روپيا مسواڙ تي ورتم، ڊاڪٽر ڪريم عباسي آرامده زندگيءَ گهارڻ تي زور ڀريندو رهيو. اهو به چيائين ته ”ٿڌڪارو (ايئرڪنڊيشن) به ضرور استعمال ڪر“. اهو ڪمال منهنجي ڀاءُ ڏنو. 1967ع جو اهو ڏينهن؛ اڄ تائين مان چوويهه ڪلاڪ ٿڌڪارو استعمال ڪيان ٿو. نصيب! رٽائر ٿيڻ کان پوءِ به اهو نصيب اٿم. رٽائر ڪئي به پندرهن سورهن سال ٿي ويا اٿم. خرچ الائي ڪٿان پيو نڪري! جيسين هلي تيسين هلڻ ڏينس، واقعي الله ڏئي ٿو ۽ نصيب به ڪا چيز آهي.
انهيءَ بيماري واري دؤر ۾ لطيف آباد ۾ پنهنجو بنگلو اڏائي وڌم، جنهن جو مفصل احوال اڳين ڪتاب ۾ لکيو اٿم جهڙوڪر جادوءَ جي ڏنڊيءَ سان ڪم پاڻ ئي ٿيندا ويا. واقعي الله ڏئي ٿو ته ڇپر ڦاڙي ٿو ڏيئي. اعتبار جهڙي ڳالهه ڪانهي پر واقعي سڀ ڪم پاڻ ئي پاڻ ٿيندا ويا ۽ بنگلو اڏجي ويو. مسواڙ کان بچڻ لاءِ ٽپڙ کڻائي اچي پنهنجي نامڪمل بنگلي ۾ ويٺاسين. گدوءَ واري چرين جي اسپتال کان پنڌ ئي پنڌ سيشن ڪورٽ اچبو هو. ٻار به اتي ئي ماڊل اسڪول ۾ پڙهندا هئا. ان ڪري مون سان گڏ ايندا هئا ۽ گڏ موٽندا هئا.
بنگلي اڏجڻ تي منهنجي جج ڀائرن شڪ ڪيو ته شايد رشوت ٿو وٺي . اهو ته الله ٿو ڄاڻي ۽ ماڻهو ڇا ڄاڻن! ڳالهه لڪي ڪانه ٿي. جيڪو ماڻهو رشوت ڏيندو سو ڏهن ٻين ماڻهن سان ضرور ڳالهه ڪندو ۽ ايئن لکن ۾ اها ڳالهه پکڙجي ويندي. ائين رشوتي ڪو لڪي ڪونه ٿو. ضرور ظاهر ٿيندو. رب پيو پناهه ڏئي! ائين هجي ها ته اڄ تائين جا عزت اٿم سا ڪانه هجي ها.
آفيسر کي رشوتي ڪن ئي ماڻهو ٿا. زوريءَ هن وٽ پئسا پهچائڻ جي ڪوشش ڪندا. نه وٺندو ته چوندا ته ”ضرور ٻي ڌر کان پئسا ورتا اٿائين!“ پر ايمانداري لڪي ڪانه ٿي. خوشبوءِ جيان ڦهلجي ٿي. کپري ۾ هئس ته هڪ ڏينهن شام جو هڪ ماڻهو منهنجي گهر ملڻ آيو. ٻئي هٿ ٻانهون ٻڌڻ جي انداز ۾ بند. ”ابا خير آهي!“ چي ”سائين! غريب آهيان. تو وٽ جوابدار آهيان!“ ائين چئي منهنجي ٽپائي تي هٿ کوليائين ته سؤ سؤ جا ڪيئي نوٽ ٽِپائي تي اچي ويا. مون سخت ڪاوڙ ۾ چيومانس ته، ”هونئن سزا نه اچئي ها، هاڻ ته پڪ ايندءِ!“ چيومانس ”کڻ نوٽ! وڃي فريادي کي ڏئي ٺاهه ڪر، نه ته ڪونه ڇڏيندوسانءِ“ تڙ تڪڙ ۾ نوٽ ميڙي ڀڄي ويو. واقعي فرياديءَ وٽ ويو معافي ورتائينس ۽ ڏنڊ به ڀري ڏنائينس. اها ڳالهه مون سان سندس وڪيل ڪئي. ڳالهه مشهور ٿيندي دير نٿي ٿئي ۽ جڳ کي خبر پئجي ٿي وڃي ته هي آفيسر ايماندار آهي، وڪائو ناهي.
حيدرآباد ۾ هئس ته تاج محمد ابڙو مهمان ٿي آيو. حال احوال وٺندي ٻڌايائين ته هو منهنجي ڪورٽ ۾ وڪيل ٿي آيو آهي. چيائين ته ”تنهنجي منهنجي دوستيءَ جي خبر اٿن. سو ڏهه هزار في ڏني اٿائون. اڌ تنهنجو، اڌ منهنجو! اهو ڪم ڪيئن به ڪرڻو اٿئي.“ چڱي خاصي رقم هئي. دوست به گهاٽو هئو پر مون کيس صاف جواب ڏنو. ڳالهائڻ جو به هوشيار هئو. گهڻائي وڪڙ چاڙهيائين. پر ڪجهه ڪو نه وريس. ناراض ٿي ڏهه هزار في واپس ڪيائين ۽ موٽي ويو.
جن کان پئسا نه ورتم انهن چوڻ شروع ڪيو ته ”ٻي ڌر کان پئسا کاڌا اٿس!“ مون سندن وڪيل عبدالقادر هاليپوٽي سان اڃا ڳالهه ڪڍي مس ته چيائين ته ”سائين! مون کي سڄي خبر آهي. هاڻي جو پڪ ٿي اٿن ته توهان نٿا وٺو؛ سو توهان تي نفسياتي دٻاءُ پيا وجهن!“ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ عبدالقادر هاليپوٽي کي به ڇڏي ويا. وڃي غلام النبي ميمڻ سابق وزيرِ قانون کي وڪيل ڪيائون. هن بحث تمام سٺو ڪيو، قابل ته هئو. پر مون خار ۾ فيصلو سندن مخالف ڪيو. ان ۾ ڪا خرابي ڪانهي اپيل جو دروازو کليو پيو آهي. خواهه مخواه غلام النبي ميمڻ جهڙي قابل وڪيل کي ناراض ڪرڻو پيو. غلام النبي ميمڻ سان الائي ڇو منهنجو ستارو هلي ئي نه پيو. اڳ ۾ به هڪ ڪيس ۾ ائين ئي کيس ناراض ڪيو هئم، جيتوڻيڪ سندس موقف درست هئو.
ڳالهه پئي ڪيم ته ماڻهو هٿ وٺي آفيسر کي رشوتي ٿا بڻائين. ٽنڊي الهيار ۾ هڪ معمولي ريزيڊنٽ جو ڪيس هو. جوابدار جو وڪيل قابل، سياسي ليڊر، عوامي ماڻهو منهنجو واقفڪار منهنجي چيمبر جي جج جي نجي ڪوٺڙيءَ ۾ هليو آيو. ڪيس جي ڳالهه ڪيائين. مون ئي چيومانس ته ”ڪيس ۾ ڪي ڪين آهين. ڪمزور آهي!“ اٿي بيهي بحث ڪرڻ لڳو. ڇا ڪيائين جو ٽي سؤ روپيا ڪڍي ميز تي رکيائين. چي ”مون تنهنجي نالي تي ورتا آهن، نه کڻندين ته مان کڻي ويندس. موٽائي ته ڪو نه ڏيندس!“ ڏسو ڪهڙا حربا ٿا استعمال ٿين. هٿ وٺي زوريءَ ڪنهن کي رشوتي بنائڻ آهي؛ ٻيو ڇا؟
حيدرآباد ۾ قاضي عبدالمنان وڪيل، منهنجو ڪاليجي دوست ٽاڪ منجهند جو منهنجي گهر ملڻ آيو. ماني اڌ ۾ ڇڏي ساڻس ملڻ ويس. ڪيس جي ڳالهه ڪڍيائين جا گهر ۾ نه ڪرڻ کپي پر دوست هئو چپ رهيس. ٻه سؤ ويهه رپيا ڪڍي ٽپائي تي رکيائين. چي ”هيءَ في ملي اٿم. ويهه رپيا مان ٿو کڻان ٻه سؤ توکي آيا!“ مون کيس چيو ته ”سڄي في پاڻ وٽ رک تنهنجو ڪم ٿي ويندو!“ پئسا موٽائي کيسي ۾ وڌائين پر ڏٺم ته ناراض ٿيو جو مون وٽس وڪامڻ قبول نه ڪيو.
اهڙا ڪيئي واقعا! ڪيترا ٻڌائي ڪيترا ٻڌائبا؟ مطلب چوڻ جو هي آهي ته ماڻهو ڏاڍا بي صبرا ٿين ٿا ۽ ٻيو ته پڪ گهرن ٿا ته سندن ڪم ٿي ويندو. ڪم ته هر ڪو قانون مطابق ٿيندو. هيٺيون آفيسر نه ته بالا آفيسر اپيل ۾ ڪم ڪري ڏيندو. قانون کان ٻاهر ته ڪو ڪونه ويندو. پر ماڻهن کي تڪڙ، بي صبرائي ۽ پڪ گهرجي. پوءِ اهڙو معاشرو ڪيئن سڌرندو؟ ماڻهو ٿوري تڪليف برداشت ڪن ته هوندو سڄو معاشرو پاڻمرادو ٺيڪ ٿي وڃي. ناجائز فائدي لاءِ ناجائز طريقا استعمال ڪبا ته سڄو معاشرو گندو ٿيندو. پوءِ ان گند مان جند ئي ڪا نه ڇٽندي.
مان چيئرمين اينٽي ڪرپشن هئس سو گهڻيون خبرون اٿم. ماڻهن کي چوندو هئس ته ”توهان کان ڪو رشوت گهري ته گهوڙا گهوڙا ته ڪيو، پوءِ اسين پاڻ ئي توهان جي مدد ڪنداسين. ٻيو نه ته رشوت ڏئي ڪم وٺي پوءِ ته گهوڙا گهوڙا ڪيو ته فلاڻو آفيسر رشوتي آهي“، پر اصل ائين نه ڪندا، جيڪي سو ڍڪ ڍڪيندا ته سائين فلاڻو آفيسر ’ڏاڍو سٺو ماڻهو‘ آهي، بلڪ ’مڙس ماڻهو‘ آهي، ٺهه پهه ڪم ڪري ٿو ڏئي. جيئن ڪو پوليس آفيسر وڌيڪ ظالم ته ماڻهو الٽو ساراهه ڪندس ته ’نَر آهي‘، ’شينهن مڙس‘ آهي؛ جي ڪو شريف آفيسر هوند