مر پيا مينھن وسن

نه هئي. اهو ئي خاموش، چپ چپات، آڪاش ۾ نظرون، جهڙوڪر برهمچاري سنياسي ٿي چڪو هئس، مٿان ويراڳ سو ظاهر ٿي پيس.
امان به چوي ته ”جمال کي آخر ٿيو ڇاهي؟“ ڏاڍي سياڻي هئي پر سمجهي نه سگهي، منهنجو اخلاق ۽ ڪردار ئي اهڙو هئو جو شڪ جو شبهو به نه ٿي ٿيو. سمجهي ويو ته هڪڙو ماڻهو، منهنجو نور محمد هاءِ اسڪول جو استاد مرحوم غلام محمد شاهواڻي. مونکي اڪيلائي ۾ سڏائي آڏي پڇا ڪيائين. منهنجا ڪتاب ۽ نوٽ بڪ به اٿلائي ڏٺائين. هڪ نوٽ بوڪ ۾ نالو لکيل ڏٺائين ’حسين‘، پڇيائين اهو ڇاهي؟ چيومانس ته ”لاڙڪاڻي جو هڪ دوست اٿم حسين!“ چيائين ”حسينه ته نه آهي؟“ چيم ”نه!“ اعتبار ڪو نه آيس. هڪڙي ڏينهن پنهنجي گهر خير شاهه جي پڙ ۾ گهرايائين. مڄاڻ نفسيات تي تحقيق پي ڪيائين! وري به آڏي پڇا ڪري ڇڏي ڏنائين، لاڙڪاڻي هاءِ اسڪول جي ڪلاس ٽيچر کي به مون بابت خط لکيائين ۽ اتان به ڪجهه هڙ پلئه ڪو نه پيس. تڏهن به چوي ته ”هيڏي ننڍي عمر ۾ تون ايڏو خاموش ۽ ويراڳي ڇو آهين؟“ انهي به نيٺ کڻي ماٺ ڪئي، پر هر وقت مونکي معنيٰ خيز نظرن سان ڏسندو ۽ مشڪندو هئو.
حيدرآباد ۾ ٻارهن مهينا رهيس ۽ وري ميرپور خاص ۾ ٻارهن مهينا. انهن ٻن سالن ۾ هڪڙو دفعو لاڙڪاڻي وڃڻ ٿيو. دوستن سان ملڻ بهاني سندس پاڙي ۾ ويس. مئٽرڪ ۾هئس وڏو ٿي ويو هئس سو اندر حويلي ۾ وڃڻ جو ته سوال ئي پيدا نٿي ٿيو. البت ٻاهر وڻ جي ٿڙ کي ٽيڪ ڏئي بيهي رهيس. هوءَ به حويلي جي مٿئين ورانڊي مان اچي لنگهي. وڻ جي ٿڙ تي اکيون کپي ويس. گهڙي سوا ته نظرون کپائي بيٺي رهي. جلد ئي سندس سهيليون اچي ويون، جن سان گڏ سڄو ورانڊو لتاڙي ويئي. پر اکيون وڻ جي ٿڙ ۾ هئس. پوءِ ته گم ٿي وئي. اچي هيءَ عمر ٿي اٿم کيس وري ڪو نه ڏٺو اٿم. منهنجي سڄي مُني صديءَ عمر ۾ بس اهي چار گهڙيون نظر کپائڻ جون نصيب ۾ آيون. سڄي عمر انهن گهڙين کي ارپي ڇڏيم، وقف ڪري ڇڏيم.
حويليءَ ۾ ايندڙ ويندڙ هڪ ڇوڪرو دوست هئم. ان هٿ هيڪر ۽ ٻيهر ڪل ٻه خط موڪليم. ڪا موٽ ڪانه مليم. اصل ماٺ! جواب ئي ڪونه. نيٺ بيوس ٿي ٻه چُٽڪڙيون لکيم، هڪ تي لکيم ته، ”هي سلسلو بند ڪيو!“ ٻيءَ تي لکيم، ”دستوري شريفاڻو طريقو اختيار ڪيو.“ چوائي موڪليم ته ”ڪا به هڪه چٽڪي واپس ڪيو.“ ڪو اثر ڪو نه مليم، نه هاڪار نه نهڪار! دلگير ٿي ويس. سمجهيم ته مونکي رد ڪيو ويو. سمجهه پنهنجي پنهنجي! هڪ الهڙ جواني ٻيو سمجهه ڪچي، هڪ جو ٻيو مطلب ڪڍي نااميد ٿي ويهي رهيس. وچ ۾ ٻه ٽي سال پئجي ويا. 1941ع ۾ مئٽرڪ پاس ڪئي سون ۽ 1942ع ۾ فرسٽ ييئر سائنس پاس ڪيم. پوءِ ته ڏاڍو وڳوڙي دؤر پيدا ٿي ويو.
’ڪُئٽ انڊيا‘ تحريڪ هلي، وڳوڙ ٿيا، ريلون ڪريون، ڪاليج بند ٿيا. مون، عبدالوهاب شيخ ۽ غلام النبي سومري خيال ڪيو ته جهونا ڳڙهه وڃي پڙهجي! ڇو ته رياست ۾ نه وڳوڙ هئا، نه ڪاليج بند هئا. سنڌ جو محمد موسيٰ ميمڻ، چيف انجنيئر، رياست جو ديوان هئو. ميمڻ صاحب توڙي محمد حنيف صديقيءَ جون گهر واريون حيدرآباد صدر جي بروهي خاندان مان هيون. ان ليکي ڪجهه مٽي مائٽي به هئي. مٿان اسلم شيخ صاحب به خط لکي موڪليس ته سندس ٻه پسنديده شاگرد جهونا ڳڙهه اچن پيا. رياست جي والي نواب صاحب کان به ديوان وڌيڪ اثر رسوخ وارو ٿئي ٿو. اسين پهتاسين ته اسان جو انتظار پي ٿيو ته ديوان صاحب جا ٻه ڇوڪرا اچن ٿا.
وڃڻ سان هاسٽل ۾ جاءِ ملي ۽ ڪاليج ۾ به داخلا. نه ڪاليج جي في، نه هاسٽل جي في جو رياست ۾ تعليم مفت هئي. سستائي اهڙي جو مانيءَ جو ماهيانو خرچ ايندو هو پنج روپيا يا اڃا به گهٽ. هاسٽل سڄي سنڌي شاگردن سان ڀري پئي هئي. ملڪ اهڙو سهڻو جو ڇا ڳالهه ڪجي! سال ۾ سراسري برسات پوندي هئي چاليهه انچ سو سڄو ملڪ چهچ سائو هو. ڪدو ۽ سيتاڦل ته مفت پٽي اچي ڍير ڪبا هئا. ڪدوءَ کي چوندا هئا، دودي . دوديءَ جو حلوو به مشهور هئو، سٺو ٺاهيندا هئا. ڀر ۾ گرنار ۽ ڏاتار جبل، جن ۾ گهاٽا ٻيلا جن کي ’گِر‘ ٻيلو چوندا هئا. اتي ببر شينهن به هوندا هئا. جن جي ڌاڙ ٻڌڻ ۾ ايندي هئي. گرنار تي چڙهڻ لاءِ ٽيٽيهه هزار ڏاڪا هئا. هڪ ڏينهن خلاصو پڪنڪ ڪري گرنار جي چوٽ تي وياسون، اتي هندن جا ڏاڍا سهڻا مندر آهن. اسان به هندو بڻجي وياسون. غارن ۽ غفائن ۾ هندو سنياسي رهيل هئا. انهن سان به ڪچهري ٿي، ويدانتي فلسفي جا تمام چڱا ڄاڻو هئا.
غلام النبي سومرو هليو ته سهي پر هڪ هفتي ۾ ڀڄي موٽي ويو. ٿيو ڇا جو اسان جي پهچڻ سان هڪ ڪاليجي سومرو ڇوڪرو اسپتال ۾ گذاري ويو. مائٽن کي تار ڪئي وئي پر هو ڪو نه پهتا، لاش ڇوڪرا کڻائي آيا ۽ دفنائي ڇڏيائون. غلام النبيءَ تي ان واقعي وڏو اثر ڪيو ۽ ڀڄي ويو. مان ۽ عبدالوهاب شيخ هڪ ئي ڪمري ۾ سمندر خان پٺاڻ، قادر بخش لاڙڪ، ۽ حسين علي ارباب سان گڏ رهندا هئاسين. منهنجي ساڻن سٺي دوستي رهي. ٽيئي ويچارا گذاري ويا آهن. باقي عبدالوهاب شيخ گورنر جو ائڊوائيزر آهي.
جهونا ڳڙهه هاسٽل ۾ خاڪساري تحريڪ جو ڪافي زور هئو. گهڻو ڪري سڀ خاڪسار هئا. سواءِ محمد عرس ٻرڙي، محمد الياس ابڙي ۽ ڪجهه ٻين جي. محترم حفيظ قريشي خاڪسارن جو سربراهه هئو. جهونا ڳڙهه ۾ اسان جي حياتي ۾ جيڪو وڏي ۾ وڏو احسان ٿيو سو هئو خاڪسار تحريڪ جو اثر. سادگي، عمل صالح، خدمت خلق ۽ علم جي پالوٽ پئي ٿي.
جهونا ڳڙهه مان موٽي ڪراچيءَ ۾ انٽر سائنس جو امتحان ڏنو سون. مان فيل ٿي پيس. پڙهبو ڪجهه به نه، ته فيل نه ٿبو ته ٻيو ڇا ٿيندو؟ ننهن کان چوٽيءَ تائين خاڪساري سوار هئي. سال 44-1943ع سڄو خاڪساريءَ کي وقف ٿي ويو. امتحان جي ڏينهن ۾ پڙهائي ڇڏي بنگال جي ڏڪر دوران خاڪسارن سان گڏجي بنگال هليو ويس ۽ اتي ڪئمپ جي زندگي گذاريسون. 1944ع جو انٽر سائنس جو امتحان ڏنم ته ان ۾ به فيل ٿي پيس. مون جهڙو هوشيار شاگرد ائين ٻه دفعا فيل ٿئي ته ڪنهن کي اعتبار ئي نه اچي. سائين چيلارام کيمچند آڏواڻي ته اصل اعتبار نه ڪري، چي ”مذاق ٿو ڪرين باقي ائين ٿي نٿو سگهي!“ ٿيندو ڇو ڪين؟ ماڻهو پڙهندو ڪو نه ۽ رڳو ڪندو سياست ۽ سماجي ڪم ته پاس ڪيئن ٿيندو؟ جي ڇوڪرا سياست ٿا ڪن تن کي سمجهي ڇڏڻ کپي ته سندن علمي ڪئريئر تباهه ٿي ويندو. جناح صاحب به صاف چوندو هو ته عملي سياست کان پاسو ڪيو. سياست ۾ چاهه وٺڻ ۽ سياسي گُر سمجهڻ ٻي ڳالهه آهي. عملي ڪارڪن ٿيڻ ٻي ڳالهه آهي. جناح صاحب ته شاگردن کي صاف صاف چيو ته do not double in politics يعني سياست ۾ وچڙي نه پئو. ناپاس ٿيڻ وڏي خواري آهي. غلطيءَ جو احساس ڪري غلطي مڃجي ۽ غلطي دهرائجي نه.
1945ع ۾ ڇا ڪيم جو ڪراچي ڇڏي ميرپورخاص بابا وٽ اچي رهيس، جو رٽائر ٿيڻ کان پوءِ غريب آباد ۾ مسواڙي جاءِ ۾ اڪيلو رهندو هو. مير تاج محمد خان ٽالپر جو اتاليق هئو ۽ سرڪاري طرح ان جي تعليم ۽ تربيت جو خيال ڪندو هو. ان لاءِ کيس سرڪاري خرچ پنج سؤ رپيا ماهوار پگهار ملندي هئي. انهيءَ ماحول جي اڪيلائي ۽ مان پنهنجي سر بنا استاد جي ڪتابن کي وچڙي ويس. بمبئي يونيورسٽي جو سائنس �