مر پيا مينھن وسن

� آهن. هڪ رات اتي گذاريسون.
ويو هئس علاج خاطر پر آپريشن ڪانه ڪيائون. چي ”دل جو اڌ مئي پئي آهي، ان کي جياري ڪو نه سگهبو!“ منهنجي گهر واري ۽ مان تمام گهڻي ڳڻتي ۽ ٽينشن ۾ هئاسون، پر اسپتالن جي چڪر مان آزاد ٿي، زندگيءَ جو ڀرپور مزو ورتوسين، منهنجي ۽ منهنجي گهرواريءَ جي هاٺي ڏاڍي چڱي آهي. مان پنجونجاهه سالن ۾ ٽيهن پنجٽيهن جو لڳندو هئس ۽ منهنجي گهر واري پنجيتاليهه سالن جي عمر ۾ ويهه پنجويهه سالن جي لڳندي هئي.
هڪ دفعي مان ۽ بدر، ڄام صادق علي سان ملياسون ۽ چيومانس ته ”هي منهنجو پٽ بدر آهي.“ ڄام صاحب کي مزاح جو حس تمام اونچو هو، سو هڪدم چيائين ته: ”ٻنهي مان وڏو ڪير آهي؟“ هڪ دفعي گهر واري ۽ نياڻي کي وٺي ڊاڪٽرياڻي ڏي ويس. ڊاڪٽرياڻي شاهده کي ڏسي منهنجي گهر واريءَ کي چيو ته: ”هيءَ تنهنجي ڀيڻ آهي؟“ مون چيو ته ”اسان جي ڌيءَ آهي!“ آمريڪا ۾ ٻئي گڏ پئي وياسون منهنجي گهر واريءَ کي ڀلي شلوار قميص ۽ بلو رئو پهريل هئا. ڪجهه آمريڪي جوان ويٺا هئا تن مان هڪ رمارڪ ڏنو “pretty” يعني وڻندڙ يا سٺو. اهو رمارڪ اتي جي معاشري ۾ چڱو ليکيو ويندو آهي، پر مان پاڪستاني ماڻهو برداشت نه ڪري سگهيس. وٽن وڃي سوال ڪيم ته، ڇا پرٽي (وڻندڙ) آهي؟ هو پاڻ يا سندس ڊريس. هن جوان ٺهه پهه جواب ڏنو both (ٻئي) پريٽي جي معنيٰ آهي ’من موهيندڙ ۽ سهڻو‘.
آمريڪا ۾ بدامني ڏاڍي هئي. ٺوڙها نوجوان ايندا هئا ۽ چاقو يا جا پستول ڏيکاري ڦري ويندا هئا. آمريڪي ماڻهن خود صلاح ڏني ته ”ويهه پنجويهه ڊالر ضرور پاڻ وٽ پاڇي رکو، ٺوڙها اچن ته کين ڏئي جند ڇڏايو نه ته اجايو ماري ويندا.“ هڪ ليڊيءَ چيو ته ”پا ڪستان وانگر هت به ڦٽڪن جي سزا رائج ڪرڻ کپي، جيئن ٺوڙهن مان جند ڇٽي!“ اسان سعودي عرب ۽ ايران به خوب گهميو. مغرب وارا کين ڀلي ’اڻ سڌريل‘ چون، پر امن امان اهڙو جو آڌي رات جو اڪيلي عورت به امن آرام سان سفر ڪري سگهي يا گهٽين رستن تي هلي. ڦر ته وڏي ڳالهه آهي. چوري به ڪانه ٿئي. دڪاندار دڪان خالي ڇڏي نماز پڙهڻ هليو وڃي. مجال آ جو چوري ٿئي! مغرب جا ملڪ ڇا ۾ سڌريل چئبا؟ شراب خوري ۽ اگهاڙپ ۾؟ جوا ۽ ناچ ۾؟ باقي امن امان ته اصل ڪونه آهي. رنگ نسل جو مت ڀيد به آهي. ڪاري چمڙي، ڦڪي چمڙي يا مسلمان هجڻ تي به ڌڪاريو وڃي ٿو. اسان جا مشرقي نوجوان رڳو پئسي ڪارڻ ۽ نجي آزادي ڪارڻ اتي رهن پيا ۽ ٻيا باقي اهڙي عزت ڪانه اٿن. عزت نفس ٻڏي وڃي ته باقي ڇا بچيو!؟
سعودي عرب ۾ ڌارين کي گهٽ ڪري ڏسن. جِت ڌاريا گهڻا ۽ گهڻي تعداد ۾ ايندا، اتي ايئن ٿيندو. اسان جا پنهنجا مسلمان هندوستاني ڀائر پناهگير بڻجي آيا ته اسان پاڻ کين گهٽ ڪري ڏٺو. هينئر هو پاڻ مڃائي ويا آهن. پنهنجي زور تي، نه ته اسان ته مٿن چٿرون ڪيون ۽ نالا رکيا، آمريڪا ۾ پاڪستانيءَ کي چون پاڪي.
پئسو به وڏي شيءِ آهي. آمريڪي شاهوڪار آهن، اسان غريب ملڪن جا ماڻهو! آمريڪي ۽ سعودي ڄاڻن ٿا ته هي مسڪين ڪمائڻ آيا آهن، ان ڪري مٿن چٿرون ڪن ٿا ۽ نالا رکن ٿا. سعودي وري به شڪر جو رفيق سڏين ٿا. سعوديءَ کي اخي يا ڀاءُ چون، ڌارين کي رفيق. انهيءَ ڪري رفيق جي معنيٰ ئي ٿي وئي آهي ’ڌاريو‘. نوڪرن جيان ڪم ڪيون ۽ سڏجي پاڪي ۽ رفيق اهو سڄي پئسي جو ڪمال آهي. پري ڇو ٿا وڃو. پنهنجي ملڪ ۾ ئي شاهوڪار غريب کان حقارت ٿو ڪري. غريب رڳو نوان ڪپڙا ۽ نئون بُوٽ پاتو ته به چوندا ڏسو ”بک تي ٿو فيشن ڪري!“ ۽ ڪاوڙ پئي ايندين. ٻيو ته ٺهيو ڀاءُ ڀاءُ سان اهڙو ورتاءُ ٿو ڪري. ڀاءُ نه ڪندو ته ڀاءُ جي زال ته اوس ڪندي.
دل آزاري جي ڳالهه ڪيم. الله تبارڪ و تعاليٰ کي منهنجي دل آزاري پسند ناهي. اهڙا کوڙ واقعا لکجن ته دفتر ٿي ويندو. هيءَ ڪا ڪرامت ڪانهي. مان ته گناهگار بندو، وهسڪيءَ جو چشڪو اچي ويو هئم. ٻيا به اڪيچار گناهه ٿيا هوندا. قدرت اهڙي مهربان جو هٿن تي پرتا. اڳ ڪجهه واقعا لکي چڪو آهيان. اتفاق ئي هوندا. پر اهي واقعا ٿيا آهن. ميهڙ جو ايس ڊي او مسٽر سومرو جنهن کي مون امتحان ۾ پاس ڪرايو هو؛ ان مون کي راڌڻ اسٽيشن لاءِ جا صرف نوَ ميل پري هئي پنهنجي جيپ ڏيڻ کان انڪار ڪيو. منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي. وڏو شاڪ لڳم. ڪجهه وقت کان پوءِ مسٽر سومرو عين جوانيءَ ۾ گذاري ويو.
هڪ نوجوان عزازت وارو ڇوڪرو ان کي نوڪري مون وٺرائي ڏني. وري ٻي بهتر نوڪريءَ لاءِ چيائين. اها به کيس وٺرائي ڏنم. چڱو خوشحال ٿي ويو. بدلي ٿئيس يا انڪوائري ٿيس ته به مان کيس بچايان. پنهنجي ننڍي ڀاءُ سان ڪاوڙيو ۽ ساڻس تعلقات قطع ڪري ڇڏيائين. مون کيس پاڻ وٽ سڏي ويهاري سمجهايو. چيومانس ته ننڍي ڀاءُ کي معاف ڪري، مان ٿو معافي وٺرايانس ته ڪاوڙجي چيائين ”مون کي ٺهڻو ئي ناهي ته باقي ڇا“ ائين چئي اُٿي ويو. مون کي وڏو شاڪ آيو. مهيني ٻن کان پوءِ هڪ ڏينهن آفيس مان موٽيو ته کٽ تي آهلجي پيو ۽ گذاري ويو. الائي ڏينهن لڳس الائي ڇا. نوجوان ننڍو نيٽو هليو ويو.
تاج محمد شيخ، سيڪريٽري مواصلات هئو. مان سيڪريٽري اسيمبلي. ڪمال کي ڀٽي صاحب جي دؤر ۾ نوڪري تان لاٿو ويو. ڪمال کي سخت شاڪ پهتو. ويچارو ٺيڪيداري ڪرڻ لڳو. سجاول جاتي روڊ ٺاهيائين، پئسا ٻاويهه لک خرچ ٿي ويا. کيس مليا نٿي. ڪمال منهنجو ڀاءُ اهڙي تڪليف ۾ مون وٽ آيو. مون وزير صاحب مير عطا حسن ٽالپر کي چيو، جنهن منهنجي روبرو شيخ تاج محمد کي زور ڀريو. مون کي چيائين ته ”هاڻ پاڻ وڃي ملينس!“ تاج محمد منهنجو پاڙيسري، ڪاليج ۾ گڏ پڙهياسين، ڪمال جو ته هم ڪلاسي! مان وٽس ويس.مڃيائين ته ”ڪمال ڪم ٻين ٺيڪيدارن کان گهڻو سٺو ڪيو آهي!“ پر بل پاس ڪرڻ کان کتو جواب ڏنائين. دوست ماڻهو ۽ چڱو ماڻهو پوءِ به اهڙو رويو. منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي. خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو هفتي جي اندر چيف منسٽر صاحب ڪاوڙجي تاج محمد شيخ کي نوڪري مان ڊسچارج ڪري ڇڏيو. ائين ٿيندو ناهي. نڪو قانوني طرح اهو مناسب آهي ته سيڪريٽري جهڙي اعليٰ عهدي تان ڪنهن کي ائين لاهي ڇڏجي. پر قدرت پنهنجو ڪم ڪري وئي.
عبدالقادر ابڙو منهنجو سؤٽ ٽنڊي محمد خان ۾ انجنيئر هئو. اليڪشن ۾ ڪو مير اعجاز کي ووٽ ڪو نه ڏياريا هئائين. جيئن ئي مير صاحب آبپاشي جو وزير ٿيو ته عبدالقادر تي قدم کنيائين ۽ سندس بدلي ڪيائين. ڀڄندو مون وٽ آيو. منهنجي مير صاحبن سان نيازمندي رهي آهي. سو وٽس ويس ۽ عرض ڪيم. صاف انڪار ڪيائين ۽ چيائين ته اليڪشن ۾ هن سندس مخالفت ڪئي هئي. وري عرض ڪيم ته ٺپ جواب ڏنائين. چيم ”سائين چڱو نٿا ڪيو!“ ڪاوڙجي چيائين ”تون مون کي دڙڪو ٿو ڏئين!“ چيم سائين ”مان ڪامورو ڪچي ڀنڊي، وزير صاحب کي ڪيئن دڙڪو ڏيندس؟ عرض آهي ته هي ڪم ڪري ڏيو؟“ چيائين ”ڪو نه ڪندس! ڪو نه ڪندس!“ ٽي ڏينهن مس گذريا ته 1973ع جو آئين آيو جنهن موجب مير صاحب وزارت تان لهي ويو ڇاڪاڻ ته هو صوبائي اسيمبليءَ جو ميمبر نه هئو پر نيشنل اسيمبليءَ جو ميمبر هئو. هي به هڪڙو اتفاق.
1977ع جي اليڪشن کانپوءِ اسيمبليءَ جو اسپيڪر