مر پيا مينھن وسن

� ۽ سندس ڪم لاهي ڇڏيائين. ان ڏينهن نقوي صاحب مون وٽ آيو ته اُٿڻ جي ئي نه ڪري. نيٺ مان اٿيس ته مون کي چيائين ته ”اڄ مونکي پندرهن روپيا ڏي!“ مون کي سمجهه ۾ نه آيو ته مونسان ايڏي حجت ڇو ٿو ڪري؟ تن ڏينهن ۾ هڪ رپيو به وڏي ڳالهه هئي، پر مون سيد سڳوري جي غربت جو خيال ڪري وضعداري ۾ پندرهن روپيه ڪڍي ڏنامانس.
رات جو ڪچهريءَ ۾ سنتو سڄي ڳالهه ڪري ٻڌائي تڏهن وڃي ڳالهه مٿي ۾ ويٺم. هڪ سيد نياڻي جي خيال ۾ ته سنتو ئي شايد جمال الدين ابڙو آهي، هڪ هندوءَ هٿان پنهنجي آبرو لٽائي ويٺي. مون سنتو کي هيٺ ڦيٺ ڪئي ۽ دڙڪو ڏنو ته جيڪڏهن هن وري اهڙو ڪم ڪيو ته مان نقوي صاحب آڏو ظاهر ڪندس ته تون سيد آهين ۽ هي هندو! سنتو ڊڄي ويو ۽ مون کي هٿ ٻڌائين ۽ وعدو ڪيائين ته هو وري اهڙو ڪم نه ڪندو. نقوي صاحب ان غلط فهمي ۾ رهيو ته مان سندس نياڻيءَ سان شادي ڪندس. ڏسو! مائٽن جي ٿوري ڇوٽ ڏيڻ سان ڪهڙا حادثا ٿيو وڃن. هيڏا هاڃا ٿين بُري هن ڀنڀور ۾. ڳالهه ظاهر ڪرڻ جهڙي نه هئي پر ڪري ويٺس. پنجاهه سال ماٺ ڪيم. ڪنهن سان نه سليم، سليان ها ته ٿئي ڇا ها؟ سنتو قتل ٿي وڃي ها ۽ لاڙڪاڻي ۾ هندو مسلم فساد ڇڙي پون ها. هڪ سيد ٻيو مهاجر، ڪيڏو نه ٻائيتال مچي ها. سنتو ۽ سندس گهر وارا هري دلگير سميت، گهڻو پوءِ انڊيا هليا ويا. ڀاڙئي هڪڙو به خط نه لکيو آهي! هري دلگير جو خط آيم پر سنتو جو نه، جيڪو سنتو هو ۽ مون سان وڪالت ۾ پارٽنر هو. جونيئر مان نه چوندس، مان وري ڪهڙو سينئر هئس! سال ٻه مس ٿيا هئا، وڪالت ۾.
اتفاق سان هڪ ڪيس مليم، چڪلي جي رهواسين جو. هڪ هندو ريزيڊنٽ مئجسٽريٽ هئو، ان وٽ پاڙي ۾ ئي رهندو هو. عيدگاهه جامع مسجد وٽ، پنهنجون جايون جڳهيون هئس. پاڻ به لاڙڪاڻي جو رهواسي هئو، نالو وسري ويو اٿم. هڪ ڏينهن ڪو مان حاضريءَ تي نه ويس. پڇا ڪيائين ته ”وڪيل ڪهڙو آهي!“ ٻڌايائونس ته ”شمس ابڙي جو ننڍو ڀاءُ“ ته رمارڪ ڏنائين ته ”ها اهو چڪلي جو وڪيل!“. سڀني وڪيلن کي برو لڳو. شام جو مونسان ڳالهه ڪيائون. مون کي به باهه وٺي وئي. شام جو سندس گهر ويس ۽ ساڻس تيز ڳالهايم. چيومانس ته ”جي مان چڪلي جو وڪيل ته تون چڪلي جو ماجسٽريٽ!“ ايترو چئي ٿڌو ٿي پنهنجي آفيس ۾ اچي ويس. ٻئي ڏينهن هو پاڻ منهنجي آفيس۾ پير ڀري آيو ۽ معذرت ڪيائين. مون به کيس مانُ ڏنو. اها به سندس چڱ مڙسي نه ته مان کيس ڇا ٿي ڪري سگهيس؟ بس عزت نفس جي ڳالهه هئي.
عزت نفس جي ڳالهه تي حيدرآباد جو واقعو ياد ٿو اچيم. گلاب رنگ سينئر وڪيل هئو. ڀري ڪورٽ ۾ ان وقت جي سيشن جج غلام رسول شيخ کيس ڪيس جا ڪاغذ اڇلائي منهن ۾ هنيا. وڪيل برادري (بار) ۾ چؤٻول هليو. گلاب پاڻ مون سان اها ڳالهه ڪئي. ٻئي ڏينهن گلاب کلندو مون وٽ چئمبر ۾ آيو. چيائين ته ”شيخ صاحب کيس سڏائي معذرت ڪئي ته هو بلڊ پريشر جو مريض آهي سو هو ان ڪري آپي کان نڪري ويو.“ ۽ مون گلاب کي چيو ته ”يار بلڊ پريشر به ڏاڍو ڪو سياڻو اٿس، جو وڪيل سامهون اُڀامي ٿو پوي. باقي هاءِ ڪورٽ جي جج يا ڪمشنر ڪليڪٽر سامهون ته پڇ پيو لٽڪائي! گلاب ٿورو ڦڪو ٿيو پر چيائين ته ”سائين، اسان جو روز جو واسطو آهي، جج صاحبن سان سو اهو به گنج ٿيو جو پاڻمرادو ايترو چيائين، اسان جي (عزت) رهجي آئي!“
آنندرام وڪيل هوندو هو لاڙڪاڻي ۾، ڪي ايل شهاڻي جو پيءُ. هڪ ڏينهن سيشن جج آڏو پنهنجا دليل پي پيش ڪيائين ته جج صاحب چيس ته ”سمجهه ۾ نٿو اچي ته تون چوين ڇا پيو؟“ آنندرام ڏاڍو ڌيرج سان جواب ڏنس ته ”ڏاڍي ڪوشش پيو ڪيان توکي سمجهائڻ جي!“ معنيٰ ته توکي سمجهه نه آهي ته مان ڇا ٿو ڪري سگهان؟ ائين چئي ويهي رهيو. جج صاحب چيس ته ”دليل جاري رک!“ ته چيائين ”ڪنهن کي سمجهه ئي ناهي ته پوءِ وقت وڃائڻ فضول آهي!“
ڊنگو مل ڪراچيءَ جو مشهور وڪيل هوندو هو. هاءِ ڪورٽ ۾ بحث ڪري رهيو هو ته جسٽس ڊيوس، جو يهودي هئو، کانئس پڇيو ته هو ڪنهن جي حق ۾ دليل پيو ڏئي؟ ڊنگو مل جواب ڏنس ته ”فلاڻو مهتا!“ جسٽس ڊيوس چيو، ”اوهه واڻيو؟“ ڊنگو مل به ٺهه پهه جواب ڏنس ته ”هائو! يهوديءَ کان بهتر.“ (better than a Jew) اهڙا کڙپيل وڪيل به پيا آهن. عزت نفس وارا.
وڪالت جو دؤر ڏاڍو خوشگوار گذريو. هڪ جواني ٻيو دوستي ڪٽپر، تاج محمد ۽ دوست محمد ابڙي سان. جوانيءَ ۾ کل جون به ڪي ڀريون ٿيون ٿين. کلي کلي کيرا ٿيندا هئاسون. شام جي محفل ٿيندي هئي, ڪٽپر وٽ يا ادا شمس وٽ. ڪڏهن ڪڏهن تاج محمد ابڙي وٽ. سڄي دنيا جي خاص ڪري لاڙڪاڻي جي سياست بحث هيٺ ايندي هئي. ڀلا خانبهادر کهڙو به اتي، قاضي فضل الله به اتي ته سر شاهنواز ڀٽو ۽ نواب نبي بخش خان ڀٽو به اتي. ننڍا ننڍا ليڊر ڪارڪن ۽ ورڪر ته ولرن ۾ هئا. تاج محمد ابڙي جي اثر هيٺ مان کاٻي ڌر جي سياست ۾ اچي ويس. سنڌي ادبي سنگت جو پايو وڌوسون،, ۽ هفتيوار محفلون ۽ مشاعرا ٿيندا هئا. واري واري سان ڪڏهن ڪنهن جي وٽ ته ڪڏهن ڪنهن جي گهر.
مهاجر شاعر ۽ ليکڪ پاڻ سان ملاياسون. هر هفتي مشاعرو ٿيندو هو اردو ۽ سنڌيءَ ۾ گڏيل. لاڙڪاڻي ۾ هئو اوطاقي ڪلچر. هر ڪنهن جي اوطاق گهڻو ڪري گهر کان الڳ هوندي هئي. وڪيلن جي آفيس به ڪنهن دڪان ۾ ڪانه هوندي هئي. پر جدا هڪ خلاصي گهر ۾ جا آئي وئي جي ڪم ايندي هئي. مهمان به اچي ٽڪندا هئا ته وڏيرا به اتي اچي ڪچهري قائم ڪندا هئا. ادبي گڏجاڻين ۾ پراڻا بزم مشاعره جا شاعر به سڏائيندا هئاسين. نواز علي ’نياز‘ جهڙا ڪهنه مشق ۽ پخته شاعر به ايندا هئا ۽ شعر ٻڌائيندا هئا. هري دلگير ته هر ميٽنگ ۾ ضرور ايندو هو. ٻيا هندو اديب لڏي ويا هئا. مون پنهنجيون ڪهاڻيون به انهن ميٽنگن ۾ پڙهيون، اياز قادري به ضرور ايندو هو . چڱو ادبي چهچٽو مچايون ويٺا هئاسون.
سياست ڪئي سون هارين ۽ پورهيتن جي. تحريڪ هاري حقدار جا ڄڻ ته اهم رڪن بڻجي وياسون. ڪامريڊ عبدالقادر هئو ئي لاڙڪاڻي جو. حيدر بخش جتوئي به لاڙڪاڻي جو ته مولوي نذير حسين به لاڙڪاڻي جو. ننڍا ننڍا ليڊر ته انيڪ هئا. قمبر جو نبي بخش تنيو، وارهه جو اعتبار علي ۽ رتوديرو جو عبدالواحد سومرو ۽ ٻيا ڪيترا ايندا ويندا هئا. هاري تحريڪ جو اوج هئو. وري مٿان آيون، اليڪشنون پوءِ ته خوب جلسا جلوس ٿيندا هئا. مون کان به تقريرون ڪرايون وينديون هيون. پر مان تقريرجو جڏو هئس. تاج محمد ابڙو تمام سٺي تقرير ڪري ويندو هو. جوشيلو به هئو ته ڄاڻ به هئس.
مون پنهنجي آفيس ۾ ’پاڪ ـ سوويت دوستي‘ جو بنياد رکيو. ڪافي پڙهيل لکيل ماڻهو گڏ ٿيا. مهاجرن به سٺو ساٿ ڏنو. خاص ڪري صمد رضوي ائڊووڪيٽ گهڻي پٺڀرائي ڪئي. مون اتي ئي پنهنجي آفيس ۾ ’پاڪ سوويت لئبريري‘ قائم ڪئي. ان لاءِ صمد رضوي صاحب پنهنجي ذاتي لئبريري مان ڪجهه ناياب ڪتاب ڏنا. چڱي لئبريري ۽ چڱي اچ وڃ ٿي وئي.
تاج محمد جي صلاح سان ٽريڊ يونين تحريڪ به شروع ڪئي سون. فروٽ منڊيءَ ۾ فروٽ ۽ ڀاڄي وارن جي، حجامن جي به ٽريڊ يوني�