مسلمانن ۾ ٽي فرقا

� بار پڙهي ها، ۽ ٻين کي به شوق ۽ جوش سان ٻڌائي ها. انهيءَ فرقي جون ٻيون خصوصيتون ۽ خيال هيٺين بابن ۾ اچي ويندا، تنهنڪري هت وڌيڪ بيان ڪرڻ نٿو گهران.

ٽيون فرقو اُنهن جو آهي جن موجوده زماني، خصوصن يورپي عقل ۽ علم کان متاثر ٿي، اسلام جو اڀياس بلڪل نيئن نقطئه نظر سان ڪيو آهي، ۽ هاڻي مذهبي آزادي هئڻ ڪري پوئين زماني جي خيالن کي ڇڏي اصل قرآن ۽ حديث ۽ اصحابن سڳورن جي قول ۽ فعل ڏي رجوع ٿيا آهن. نئون نقطئه نظر هي آهي ته آيا اسلام جي تعليم عقل جي موافق آهي يا نه، ۽ ان تعليم تي عمل ڪرڻ سان اسان سچي ترقي ۽ تهذيب ۽ دنيا ۽ آخرت جي بهبودي حاصل ڪري سگهون ٿا يا نه. هي انهي کوجنا ۾ ڪامياب ٿيا آهن ۽ کين يقين آهي ته اسلام ئي ڪامل مذهب آهي ۽ فقط اسلام ئي ڪامل ترقيءَ جو وسيلو آهي. تنهنڪري هنن کي اسلام جي تبليغ جو نهايت گهڻو چاهه آهي، هو غير مذهب وارن سان نه رڳو مناظرو ڪري سگهن ٿا، پر کين اسلام تي آڻي سگهن ٿا، ۽ آڻين پيا. هو غير مذهبن جو اڀياس ڪن ٿا ۽ اُن سان گڏ دنيا جي قديم ۽ جديد تاريخ ۽ فلسفو پڙهن ٿا، ۽ هلندڙ وقت جي حالتن ۽ خيالن جي پوري پوري واقفيت رکن ٿا اٰنهن کي نيم خوانده مولوي اڳي ڪافر سڏيندا هئا، پر هاڻي گهڻو ڪري اهل حديث يا غير مقلد يا وهابي سڏيندا آهن. هندستان ۾ اهو جهڳڙو گهڻو وقت اڳي شروع ٿيو هو. مولانا حالي ۽ مولانا شبلي جهڙن زبردست عالمن کي ڪافر سڏيو ويندو هو، مگر هاڻي هو عام قبوليت حاصل ڪري چڪا آهن. سنڌ ۾ اڃا هاڻي اهڙا عالم پيدا ٿيڻ لڳا آهن، پر علم بلڪل ٿورو اٿن. اميد ته انهيءَ قسم جا عالم جلد گهڻا ٿيندا ۽ کين ورلي ڪو وهابي سڏيندو. هو به قبوليت عام حاصل ڪندا ۽ شرڪ ۽ بدعتون گهڻي قدر نڪري وينديون. انشاءَ الله.



مذهبي بگاڙو

حضرت رسول ﷺ جن جو قول آهي ته سڀ ڪنهن معاملي ۾ قرآن شريف مان هدايت وٺو. جيڪڏهن قرآن شريف مان ان امر به بابت حڪم نه ملي سگهي ته منهنجي قول ۽ فعل مان هدايت وٺو. جيڪڏهن اُنهن مان به نه ملي ته قياس ڪم آڻيو. پر ايئن به فرمايل آهي ته اصحاب سڳورا به هدايت جا ڏيئا آهن. مذهب مان سمجهبو ته قياس سان گڏ اصحابن سڳورن جي عام قول ۽ فعل کي ويچار هيٺ آڻڻو آهي. مگر اُن ۾ هيءَ احتياط ضروري آهي ته اهو قول ۽ فعل اصحابن سڳورن ۾ عام هجي، خصوصن مشهور اصحابن ۾. ائين نه ڪجي جو ڪنهن هڪ اصحابي جي قول يا فعل کي ايترو وزن ڏجي جيترو الله جي ڪلام کي. اصحاب سڳورا به انسان هوا، انسان کان ڪانه ڪا غلطي ضرور ٿيڻي آهي. فقط پيغمبر ئي ڪامل انسان آهن، سو به مذهب جي باري ۾، نه دنيا ئي معاملن ۾.

اها ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته اسلام جا مکيه احڪام قرآن شريف ۾ ئي اچي ٿا وڃن. پر افسوس اهو آهي ته اُن جي معنيٰ سمجهڻ ۽ تفسير ڪرڻ ۾ غلطيون ڪيون ٿيون وڃن. هڪڙو اصول هي آهي ته قرآن مجيد آسان ۽ چٽو آهي، جئين بار بار خود قرآن شريف ۾ فرمايل آهي. قرآن شريف ۾ فرمايل آهي ته اُن جا ڪي ڀاڱا بلڪل چٽا ۽ واضح آهن، باقي جيڪي ڀاڱا مثال يا استعاري طور آهن، تن جو تفسير انهن چٽن ڀاڱن موجب ڪرڻ گهرجي. ٻيو اصول هي آهي ته قرآن شريف جي ڪن آيتن جو تفسير ڪن ٻين آيتن ۾ ئي ملي ٿو. ٽيون اصول هي آهي ته ڪنهن به آيت جي معنيٰ ۽ تفسير اهو وٺجي جو قريني سان موافق هجي يعني انهي آيت کان اڳين ۽ پوين آيتن ۾ جيڪو مضمون هجي انهيءَ سان موافق هجي. چوٿون اصول هي آهي ته تفسير ڪرڻ ۾ صحيح حديثن ۽ اصحابن سڳورن جي عام قولن ۽ فعلن کان به مدد وٺجي. پنجون اصول هي آهي ته اهڙي معنيٰ ۽ مطلب به نه ڪڍجي جو ظاهر ظهور عقل جي خلاف هجي يا ان تي عمل ڪرڻ مان فائدي جي بدارن نقصان هجي. ڇهون اصول هي آهي ته گهڻي قدر اوائلي تفسيرن جي مدد وٺجي. اوائلي ۽ چڱا تفسير هي آهن:

امام فخر الدين رازي جو تفسير ڪبير، ابن جرير جو طبري، زمخشريءَ جو ڪشاف، بيضاوي، ابن ڪثير، ۽ جامع البيان. (۽ هاڻوڪن عالمن مان مولانا آزاد جو ام الڪتاب/ترجمان القرآن ۽ مولاناعبيدالله سنڌيءَ جو الهام الرحمان ۽ المقام المحمود)

پوين مفسرن ٻه وڏيون غلطيون هي ڪيون آهن جوهڪ ته ڪيترين ئي آيتن جو شان نزول ڪن ڪوڙين روايتن سان شامل ڪري پنهنجي معنيٰ ٺاهي اٿن، ۽ ٻيو ته سنئين سڌين ۽ چٽين آيتن، جن جو مطلب بلڪل ظاهر پيو آهي ۽ جن جي تفسير ڪرڻ جي ڪا ضرورت ئي ڪانهي، تن تي پنهنجي مغز خراشي ڪري اونهيون معنائون ۽ مطلب ڪڍيا اٿن، جي معنائون ۽ مطلب بلڪل غلط آهن. ستون اصول هي آهي ته قرآني الفاظن جي لغوي معنيٰ جو به ويچار ڪرڻ گهرجي. هڪڙي لغت آهي جنهن ۾ قرآن شريف جي الفاظن جي معنيٰ ڏنل آهي، اها ضرور ڪم آڻڻ گهرجي. اها لغت آهي امام راغب اصفهانيءَ جي جنهن جو نالو آهي ”مفردات في غريب القران.“ ابن اثير جي نهايه وري حديث لاءِ چڱي لغت آهي.

مان عرض ڪري آيو آهيان ته سڀ کان پهريان اسان کي قرآن شريف تي عمل ڪرڻ گهرجي ۽ اوائلي مسلمان ڪندا به ائين هئا. مگر افسوس جو يزيد جي زماني کان وٺي مذهبي آزادي ڪانه رهي. هزارين ڪوڙيون حديثون ٺهيون، جي اڄ تائين به گمراهي جو سبب بنجي رهيون آهن. ان وقت گهڻي قدر قرآن شريف کي ڇڏي ڪوڙين حديثن تي عمل ڪرڻ ۾ آيو. اهو خيال به ڪو نه ڪيو ويو ته اهي حديثون قرآن شريف سان موافق آهن يا مخالف. امامن ۽ فقيهن سڳورن وري اسلامي احڪامن ۽ فرائضن کي ترتيب ڏئي اصولي ۽ فروعي قانون مرتب ڪيا. انهن اسلام جي عاليشان خدمت ڪئي ۽ عوام الناس جي رهبري ڪئي. مگر افسوس جو فقيهن جي فقه کي، بلڪ علمائن جي فتوائن کي ڪافي سمجهي قرآن شريف ڏي پورو توجهه ڪو نه ڏنو ويو ۽ سچين حديثن ڏي به پورو توجهه ڪو نه رهيو. ان کان پوءِ هزارين ڪوڙا ڪتاب لکيا ويا، جن جي ڪري هيڪاري گمراهي گهڻي ٿي وئي. ان سان گڏ صوفين جا فرقا پيدا ٿيا جن جي ڪري اصل اسلام کان گهڻي انحرافي ٿيندي وئي. سچو تصوف ته بلڪل چڱو هو، مگر ڪوڙن صوفين ۽ شاعرن اسلام کان عوام الناس کي بلڪل برطرف ڪري ڇڏيو. هن وقت اڪثر ڪري پڙهيل ماڻهو به صوفين ۽ شاعرن جي قولن کي سند ڪري وٺندا آهن ۽ قرآن شريف جي آيتن ۽ حديثن ٻڌڻ کان ئي انڪار ڪندا آهن، جنهن جو سبب هي ڏيندا آهن ته انهن ولين سڳورن قرآن شريف ۽ حديثن کي اوهان ملن ۽ مولوين کان بهتر سمجهيو هو. مگر قرآن شريف ۾ هڪ آيت آهي ته الشعراءَ يتبعهم الغاوون يعني گمراه ماڻهو ئي شاعرن جي پيروي ڪندا آهن. عوام الناس جي اهڙي حالت آهي جو مڪانن ۾ ڀنگ پيئندڙن، آفيم کائيندڙن،