مسلمانن ۾ ٽي فرقا

چرس ڇڪيندڙن ۽ نماز، روزي ۽ قرآن شريف کان پري ڀڄندڙن کي درويش ۽ ولي ٿا سمجهن. سوَ مان نوانوي ماڻهو انهن درويش ۾ ايمان ٿا رکن.

جيڪڏهن اسان جا عالم خبردار هجن ها ته عوام الناس جي اهڙي حالت هرگز ڪا نه ٿئي ها. افسوس هي آهي ته خود عالمن به قرآن شريف کي ڇڏي ڏنو آهي. ڪيترن ئي عالمن جو خيال آهي ته جيڪڏهن قرآن شريف جي ڪنهن آيت ۽ ڪنهن حديث جي وچ ۾ اختلاف نظر اچي ته حديث کي وٺجي نه قرآن شريف جي آيت کي، ڇو ته ممڪن آهي ته اسان قرآن شريف جي ان آيت جو مفهوم پوري طرح سمجهي نٿا سگهون. جيڪڏهن ڪنهن حديث ۽ فقه جي ڪنهن قول ۾ تفاوت نظر اچي ته فقه جي قول کي وٺڻ گهرجي، ڇو ته ممڪن آهي ته اسان ان حديث کي پوري طرح سمجهي نٿا سگهون، ۽ فقيهن سڳورن کي حديثن جو علم وڌيڪ هو. جيڪڏهن فقه جي قول ۽ متاخرين مجتهدن جي ڪنهن فتويٰ ۾ اختلاف نظر اچي، ته ان فتويٰ تي عمل ڪجي نه فقه جي قول تي. ڇو ته مجتهدن جو دماغ اسان کان وڌيڪ سٺو هو. هن مان سمجهي سگهجي ٿو ته سچ پچ پوين عالمن قرآن شريف ۽ حديثن کي بلڪل ڇڏي ڏنو آهي.

ٻيون ثابتيون هي آهن: جڏهن مان ننڍو هوس (خلافت واري گوڙ کان پوءِ حالتون ڪجهه ڪجهه ٻي طرح آهن). تڏهن عالمن کان جيڪڏهن قرآن شريف جي ڪنهن آيت جي معنيٰ پڇي ويندي هئي يا ائين پڇيو ويندو هو ته هن مسئلي بابت قرآن شريف ۾ ڇا فرمايل آهي ته جواب اهو ملندو هو ته قرآن شريف ڪنهن سمجهيو آهي ڇا؟ ارمان انهن جي عقل تي آهي جو خود الله تعاليٰ ٿو فرمائي ته قرآن شريف جون هدايتون چٽيون آهن، مگر هي نالي جا عالم چون ته قرآن شريف ڪنهن سمجهيو ئي ناهي. پر هو سچ به ٿا چون، ڇو ته پاڻ جو ڪو نه سمجهيو هوندن! ٻي ثابتي هي آهي ته قرآن شريف جي معنيٰ نه خطبن ۾، نه وعظن ۾، نه ئي گفتگو ۾ ٻڌائيندا هئا ۽ نه وري ڪي اهڙا ڪتاب سنڌي زبان ۾ لکيائون جن ۾ قرآن شريف جي آيتن جي معنيٰ ۽ سمجهاڻي هجي. نڪو اهڙو ترجمون ۽ تفسير لکيائون جنهن ۾ بامحاوره سنڌي ڪم آيل هجي. جيڪڏهن هو قرآن شريف سچ پچ سمجهن ها، ۽ اُن تي عمل ڪندڙ هجن ها، ته ضرور کين وڻي ها، ۽ بي اختيار ان جي تبليغ به ڪن ها.

ساڳي طرح جيڪڏهن حديثون پڙهن يا سمجهن ها ته ضرور تقريرن ۽ تحريرن جي وسيلي انهن جي اشاعت ڪن ها. حضرت رسول ﷺ جو قول آهي ته جيڪو چاليهه حديثون مشهور ڪندو، تنهن کي هيترو ڪي هيترو ثواب ملندو. هن اعتراض تي ڪي عالم جواب ڏيندا آهن ته هن ملڪ ۾ سنڌيءَ جو رواج ڪو نه هو، ڪتاب پارسيءَ ۾ لکيا ويندا هئا. خبر نه آهي ته پارسيءَ ۾ سنڌي عالمن جا ڪهڙا ڪتاب انهيءَ قسم جا لکيا ويا هئا، يا هاڻي به موجود آهن، جيڪڏهن اُهي سٺا آهن ته ڇو هن وقت اُنهن جو ترجمو ڪيو نه ٿو وڃي. مگر حقيقتن اهو جواب پورو نه آهي ڇو ته نورنامي ۽ امير حمزه جهڙا ڪوڙا ڪتاب سنڌيءَ ۾ لکيا ويا، باقي قرآن شريف ۽ حديثن کي ڇو ڇڏيو ويو؟ انگريزن جي اچڻ بعد ته سنڌيءَ جو رواج عام ٿي ويو. هزارين سنڌي ڪتاب خصوصن ڪوڙا قصا چار درويش، گل بڪاولي وغيره جهڙا ۽ عشقيہ ڪافيون ۽ غزل ڇپايا ويا، مگر ڪنهن به عالم کي اهو خيال نه آيو ته قرآن شريف منجهؤن ڪي آيتون ۽ صحيح بخاري مان ڪي حديثون چونڊي سنڌيءَ ۾ ترجمون ڪري ڇپايون، ته ويچارن جاهل مسلمانن کي اسلام جي ڪجهه خبر پوي. سنڌي ته ڇڏيو پر پارسي زبان ۾ به سنڌي عالمن ڪو اهڙو ڪتاب ڪو نه لکيو جهڙو اڙدوءَ ۾ رحمته اللعالمين يا سيرت النبي آهي يا خواجه حسن نظامي جو تعليم القران آهي.

رسول الله ﷺ جي سوانح عمري سنڌيءَ ۾ سڀ کان پهريائين هڪ هندوءِ لکي جنهن تي جناب مولوي فتح محمد سيوهاڻي کي رشڪ آئي ۽ حيات النبي لکي ڇپارايائين. پر اهو مولوي صاحب به انهيءَ فرقي مان آهي جنهن کي ڪي نادان وهابي سڏيندا هوندا.

هڪ وڏو عالم هو جنهن وٽان تمام گهڻا شاگرد دستاربندي ڪري ويا آهن. ان عالم سان مون ڪنهن وقت ناسخ منسوخ جي مسئلي بابت گفتگو پئي ڪئي. پڇيومانس ته قرآن شريف جون ڪهڙيون آيتون منسوخ آهن؟ چيائين ته ياد ڪو نه اٿم. مون پڇيس ته جيڪڏهن توهان جهڙا عالم به اها يادگيري نه رکن ته پوءِ قرآن شريف پڙهندي ڪيئن هدايت وٺندو ته هنن آيتن جي حڪمن تي عمل ڪيان ۽ هنن تي عمل نه ڪيان ڇو ته هي منسوخ آهن. ٻيو هڪ عالم جو سندس پاسي ۾ ويٺو هو تنهن ٺڪ جواب ڏنو ( وڏو مولوي صاحب خاموش رهيو) ته عمل جي واسطي فقه ڪافي آهي، قرآن شريف رڳو ثواب واسطي پڙهجي ٿو. خدا خير ڪري! هي اٿو وڏن وڏن عالمن جا حال! خبر نه آهي ته ثواب جي معنيٰ ڪهڙي ٿا وٺن. ڪيئن به هجي مگر مٿئين جواب مان ثابت ٿي چڪو ته خود عالمن به قرآن مجيد ۽ حديث شريف کي سورهن آنا ڇڏي ڏنو آهي.

فقه ڪيترو به چڱو هجي ۽ ڪيترو به صحيح هجي ته به اهڙو ڪافي هرگز ٿي نٿو سگهي جو قرآن ۽ حديث جي حاجت ئي ڪانه رهي، ڇو ته فقه جو بنياد ئي قرآن مجيد ۽ حديث شريف تي آهي. پوءِ جيڪڏهن اصل کي ڇڏي ڏيو ته اسلام صحيح طور سمجهي نه سگهبو. جيئن پاڻي جي تلاءَ کي واه کان جدا ڪري ڇڏيو ۽ نئون نئون پاڻي منجهس نه وجهبو، ته تلاءُ بانس ڪري ويندو، تيئن فقه کي قرآن ۽ حديث کان جدا ڪرڻ به اها ئي اها حالت بڻي آهي. ٻي ڳالهه هيءَ آهي ته قرآن ۽ حديث ۾ ڪي ڳالهيون اهڙيون به آهن جي فقه ۾ آهن ئي ڪو نه. ٽئين ڳالهه هيءَ آهي ته قرآن ۽ حديث جي ترتيب ٻي آهي ۽ فقه جي ترتيب بلڪل ٻي آهي. جو اثر دل ۽ دماغ تي قرآن شريف ۽ حديث پڙهڻ مان پوندو سو فقه پڙهڻ سان هرگزنه ٿي سگهندو. اهو ئي سبب آهي جو فقه ڪو ئي ڪو نه ٿو پڙهي. پڙهڻ لاءِ ماڻهو ڪوڙا قصا ۽ ڪوڙا ڪتاب خصوصن اهي جيڪي ولين جي ڪوڙن احوالن ۽ هٿراڌو ٺهيل ڪرامتن بابت لکيل آهن. اُهي ئي ڪتاب ماڻهو پڙهي گمراه ٿين ٿا. مگر قرآن ۽ حديث بلڪل ڪونه ٿا پڙهن. اڙدوءَ ۾ تجريد البخاري لکيل آهي. اهڙو ڪتاب سنڌيءَ ۾ به تيار ڪرڻ گهرجي ته هر ڪو سنڌي دان پڙهي فيض ۽ هدايت حاصل ڪري.(نوٽ: هاڻي مولوي دين محمد صاحب وفائي ڇپارايو آهي پر کيس به وهابي سڏيو ويندو آهي).

عالمن تي ڪي ماڻهو اهو به الزام ٿا هڻن ته هو ڄاڻي واڻي قرآن مجيد ۽ حديث شريف جي تبليغ نٿا ڪن، ۽ انهن جو سنڌيءَ ۾ ترجمو نٿا ڪن. هن نيت سان ته جيڪڏهن ماڻهو قرآن ۽ حديث آسانيءَ سان پڙهي سگهندا ته اسان جو وقار ۽ عزت هلي