مسيحا کانپوءِ

5 جنوري 1996ع
مسيحا کانپوءِ

1977ع ۾ جنرل ضياءُ الحق مارشل لا لاڳو ڪئي تڏهن هڪ وڏو افواهه پکيڙيو ويو هو ته اها جنرل ضياءُ الحق ۽ مسٽر ڀٽي جي ملي ڀڳت آهي. ايئن به چيو ويو ته مسٽر ڀٽي اقتدار جون واڳون قومي اتحاد کي ڏيڻ نٿي چاهيون ان ڪري هن چاهيو ٿي ته جنرل پاڻ اچي اقتدار تي قبضو ڪن. جڏهن ڪا ڳالهه عوام جي توقع جي ابتڙ ٿيندي آهي تڏهن خود اهي ئي ڌريون جيڪي ان بڇڙي تبديليءَ جي پويان سرگرم هونديون آهن، پاڻ ئي افواهه پکيڙينديون آهن. پوءِ ترت ئي ماڻهن نوٽ ڪيو ته نانگ جيڪا چي جهلي آهي ان کي ڇڏڻ توڻي ڳيهڻ سندس وس ۾ ناهي. عوام ڏٺو ته ان صورتحال مان نڪرڻ لاءِ ضياءُ الحق قصوري قتل ڪيس هلائڻ جي هدايت ڏني ۽ اهو خون جيڪو مارشل لا جي ڳچيءَ ۾ پوڻو هو، عدالت جي ڳچيءَ ۾ وڌو ويو.
جيتوڻيڪ اها حقيقت آهي ته ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ پويان مارشل لا جي مهم جو اڳواڻ جنرل ضياءُ الحق جو ڪردار تارا مسيحي نوعيت جو آهي پر جڏهن اتهاسي حقيقتن جو اڀياس ڪبو تڏهن ايئن به چئي سگهبو ته مسٽر ڀٽو پنهنجي ڦاسيءَ جو پاڻ ذميوار هو. جيئن ته طاقت جي اندر مان ئي ان جو دشمن پيدا ٿيندو آهي ان ڪري اها ڳالهه سمجهڻ ڏکي ناهي ته ڀٽي صاحب جي مقبوليت جي طاقت ئي سندس دشمن ٿي پئي. ان وقت ۾ ڏيهه پرڏيهه ۾ اهي قوتون سرگرم ٿي ويون هيون جيڪي ڀٽي جي ارادن کان خائف هيون. تهوڪي آمريڪي صدر چيو هو، ”هاڻي اسان کي، ٽن ماڻهن کي سڌو ڪرڻو آهي، عيدي امين، قذافي ۽ ڀٽو.“ عيدي امين ته ترت ڀڄي ويو ۽ دنيا کي ٻڌايو ويو ته هو اصل ۾ وڏو آدمخور هو. قذافي ڇاڪاڻ ته اڃا تائين ”سڌو“ نه ٿيو آهي تنهنڪري اهو آمريڪا جي نظر ۾ اڃا تائين ”دهشتگرد“ آهي. اڄ به آمريڪي جمهوريت جي هٽ لسٽ تي ايران کانپوءِ جيڪي ٽي ملڪ آهن انهن مان هڪ لبيا آهي. ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ ۾ ظاهري طرح آمريڪا جو هٿ ان ڪري نظر نه آيو جو ان سڄي ڊرامي ۾ هڪ هٿ اهڙو به آهي جنهن کي دستانا پاتل هئا. في الحال فقط ٻه پڙاڏا آهن جيڪي اڇا تائين گونجدا رهن ٿا. سال 1977ع ۾ ڊالرن جي ٻوڏ کانپوءِ هڪ پڙاڏو چوي ٿو، ”پارٽي از اوور“ ۽ جواب اچي ٿو، ”پارٽي از ناٽ اوور“، ٻيو پڙاڏو هينري ڪسنجر جي آواز ۾ اڀري ٿو جيڪو مسٽر ڀٽي کي مخاطب ٿيو، ”اسان تنهنجو نهايت ڀوائتو مثال قائم ڪنداسون!“
ڀٽي صاحب جي ڦاسي جنهن کي عدالتي قتل به چيو وڃي ٿو، کي محض پاڪستان جي محدود دائري ۾ ڏسڻ شايد مناسب نه ٿئي. هر ستر وارو ڏهاڪو جيڪو سڄي ٽين دنيا کي جمهوري رنگ ۽ پاڻڀرائپ جي شعور ۾ رڱي رهيو هو، شايد وڏين طاقتن کي پسند نه آيو. اسان ڏٺو ته چليءَ کان بنگلاديش تائين مقبول قيادتن صدر الندي کي سندس ڪامريڊن سميت ماريو ويو. پاڪستان ۾ ڀٽو صاحب، هندستان ۾ اندرا گانڌي ۽ بنگله ديش ۾ شيخ مجيب قتل ٿيا. ايران جي انقلاب کي به ڏاڍا جهٽڪا ڏنا ويا، عراق تي جنگون مڙهيون ويون ۽ ٻيو به گهڻو ڪجهه ٿيو.
ڀٽي صاحب جي سياست تي آڱر کڻڻ وارا گهڻيئي آهن ۽ ڪو ايئن به ناهي ته ڀٽي صاحب جي حياتيءَ ۾ سندس مخالفن ڀٽي صاحب جي ڏهڪاءُ سبب سياست کان بانءِ ڪئي يا مخالفت نه ڪئي. سڀ ڪجهه ٿيو. ڀٽو صاحب بهرحال تڪراري سياستدان هو. ڪير تڪراري ڪو نه ٿو ٿئي؟ مخالفت ڪنهن جي نٿي ٿئي ۽ ڪنهن جي ڪو نه ٿي آهي؟ ماڻهو ته خدا جي ذات کان به انڪار ڪن ٿا، ڀٽو صاحب ته ٽين دنيا جو انسان هو. ماڻهن ته حضرت عيسيٰ کي به صليب تي چاڙهي ڇڏيو جنهن سڄي عمر سندن مسيحائي ڪئي هئي. ايئن ئي ڀٽي صاحب سان به ٿيو.
وڏي ڳالهه اها ناهي ته ماڻهو ڪا وڏي ڳالهه چئي ڇڏي، وڏي ڳالهه اها آهي ته ماڻهو ان تي بيٺو رهي! جنهن سچ جي دعويٰ حضرت عيسيٰ ڪئي، هو ان تي بيٺو رهيو ۽ جنهن واٽ تي ڀٽو صاحب هليو، ان کان هيڏانهن هوڏانهن ڪو نه ٿيو. جيڪڏهن حضرت عيسيٰ ڦاسي چڙهي ويو ته ان ۾ گهٽتائي حضرت عيسيٰ جي ڪونه ٿي، گهٽتائي ته ان قوم جي ٿي جنهن پنهنجي مسيحا کي فقط ان ڪري ڪو نه بچايو، بلڪ صليب تي چاڙهڻ جي سفارش ڪئي جو هنن رومن سلطنت جي آڏو سر خرو رهڻ پئي چاهيو. اها منافقي ۽ مفادن جي جنگ هئي جنهن ۾ يروشيلم جي شهرين جي همٿ ۽ ضمير هارائي ويو هو. نفسياتي طور ان مهل يورشلم جي شهرين جي ذهني حالت بلڪل ايئن هوندي جيئن ڪربلا جي ميدان ۾ ڪوفي وارن جي هئي، جن جون دليون امام حسين (رضه) سان ۽ تلوارون يزيد سان هيون. ان وقت پاڪستانين جي حالت به اهري ئي هئي جڏهن ڀٽو صاحب ڦاسي گهاٽ م عوامي رد عمل جي اميد ۾ هو. پر، ڀٽي صاحب کان شايد اهو وسري ويو هو ته عوام پنهنجن محبوب اڳواڻن جو ساٿ بلڪل ايئن ئي ڏيندو اهي جيئن هنن يروشلم ۽ ڪربلا ۾ ڏنو هو. عوام پنهنجي مسيحا کي ڪو نه بچائيندو آهي پر مسيحا جي صليب کي گهر کڻي ايندو آهي ۽ پوءِ گرجا گهر، امام بارگاهه، درگاهون، ماهيون، مقبرا ۽ يادگار ٺاهي انهن اڏو عقيدت ۾ ڪنڌ جهڪائي ڇڏيندو آهي. پاڪستان جو عوام اڄڪلهه ڀٽي صاحب جو مقبرو ٺاهڻ جا وچن ۽ مطالبا ڪري رهيو آهي ۽ هرڪو ٻين کان اڳتي نڪري اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي ته هو ئي ڀٽي صاحب جو منظور نظر ۽ حقيقي وارث آهي.
ماڻهو اڄ ڀٽي کي پوڄين ٿا ته ان جو ڪو نه ڪو ڪارڻ آهي ڪو مڇي يا نه مڃي، ڀٽي صاحب ڪو معاشي ۽ نظرياتي انقلاب آندو هجي يا نه آندو هجي، هن بهرحال، ايتري تبديلي آندي هئي جو هو ”موت جو حقدار“ ٿيو. هن هڪ وڏو ڪم اهو ڪيو ته سياست کي اوطاقن مان ڪڍي هاري ۽ مزدور کي ووٽ جو شعور ڏيئي سندن حوالي ڪري ڇڏيائين. هن ٽين دنيا جو هڪ طاقتور معاشي ۽ سياسي بلاڪ ٺاهڻ لاءِ عملي ڊوڙ ڊڪ ڪئي. پاڪستان کان ٻاهرين ملڪن ڏانهن افرادي قوت اماڻي ۽ ملڪ لاءِ پرڏيهي ناني جو هڪ نئون ۽ مستقل بندوست ڪيو. ان جي نتيجي ۾ ملڪ ۾ خوشحاليءَ جي هڪ خاص لهر اٿي. ڀلي ته کڻي ماڻهن ڊبل گهوڙي بوسڪيءَ جا پٽڪا نه ٻڌا هجن، هرو ڀرو ڪو ماڻهو انگ اگهاڙو ڪو نه بچيو هو. هي اهو ئي دور هو جڏهن پاڪستاني ماڻهن جي چڱي خاص انگ پنهنجون ڪچيون جايون پڪيون ڪرايون ۽ سنڌي ماڻهن کي پهريون ڀيرو سنڌ جي گادي ڪراچيءَ ۾ نوڪريون ملڻ شروع ٿيون. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان چڱائيءَ کي سمجهڻ بدران هاڻي ڪراچيءَ جو رعايت يافته طبقو بغاوت تي لهي آيو آهي. ان دور م ڀٽي صاحب ٻين ترقي پسند ۽ قوم پرستن ڌرين سان ڪهڙو سلوڪ رکيو؟ بهتر آهي ته ان سوال تي اڄ بحث نه ڪجي! ڀٽي صاحب جي سياسي پروگرام کي ڇو ۽ ڪيئن سبوتاز ڪيو ويو؟ اهو هڪ اهم سوال آهي ۽ جيڪڏهن ممڪن هجي ته ان جو جواب اڄ ئي حاصل ڪجي!
ڀٽي صاحب جي قوت ڀڃڻ ۾ ڪ ڪردار ضياءَ الحق ادا ڪيو، جنهن ٻيو ته ڪجهه به نه ڪيو، البت ڀٽي صاحب کي قوم کان جسماني طور جدا ڪري ڇڏيو ۽ اهو ڦل لهڻ کان جهلي ڇڏيو جيڪو ڀٽي صاحب جي حڪومت ۾ لهي ها! ان کانپوءِ تاريخ جو ڦيٿو ابتو ڦيرائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. جيئن ته تاريخ جو ڦيٿو مڪمل طور ساڳي پٽڙيءَ تي ابتو نه ڦرندو آهي تنهنڪري اهو ٿيو ته گاڏيءَ جو رخ بدلجي ويو ۽ هاڻي نيشنلائيزيشن جي بدران پرائيويٽائيزيشن ۽ ريگيولرائيزيشن جو دور هلي رهيو آهي