مظهر جميل

مظهر جميل : سنڌي ادب تي اردوءَ ۾ ڪتاب

سن 84-1983 ۾ جڏھن مون پنھجو ڪتاب ’تنقيد نگاري – ارتقائي جائزو‛ مڪمل ڪيو ، تڏھن ان جي پيش لفظ ۾ ڪنھن ھنڌ اھا خواھش به ظاھر ڪئي ھئم ته انھن ئي بيادن تي اُپکنڊ ۽ خاص طور تي سنڌي ادب جو ڀرپور ۽ مڪمل جائزو وٺڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي. پر اھو خواب اڌورو رھجي ويو، خواب جو ٿيو!
سنڌي ادب جو ارتقائي جائزو منھنجي ايجنڊا تي ھو، آئون ته اھو ڪم نه ڪري سگھيس، سيد مظھر جميل سٺي نموني مڪمل ڪري ورتو. ھاڻي مون کي ان جبل تي چڙھڻ جي ضرورت نه آھي. ھونئن به جيڪڏھن اھو ڪم ايڏو سولو ھجي ھا ته آئون يا ڪو به ٻيو شخص ڪڏھوڪو اھو ڪم مڪمل ڪري چڪو ھجي ھا!
ھن قسم جا ڪم فقط جُنون جي حالت ۾ ئي مڪمل ٿي سگھندا آھن. ۽ آئون غالباً جُنون ۽ جذب جي ان منزل تي ڪونه ھئس، جنھن جي ضرورت ھئي. خدا جو شڪر آھي ته ادب جي صحرا ۾ مظھر جميل نالي ھڪ صحراگرد موجود آھي جنھن اھا صحرا گردي ڪري ورتي، ۽ اسان لاءِ ھڪ اھڙو ريڪارڊ مرتب ڪري ورتو آھي جو ھاڻي ان ريڪارڊ جي مدد سان سنڌي ادب جي ھن شعبي ۾ وڌيڪ اڳتي وڌڻ ممڪن ٿي ويو آھي. ادب جي تاريخ لکڻ ، اصل ۾، عوامي شعور ۽ مزاحمت جي تسلسل جي تاريخ ۽ ارتقا کي قلم بند ڪرڻ ھوندو آھي. اھا ھڪ قسم جي تاريخ نويسي آھي، جنھن جو خام مال توھان ادبي مواد مان حاصل ڪندا آھيو.
ياد رکو ته ھي ڪم ايترو سولو نه ھوندو آھي. اھو مڪمل ڪرڻ لاءِ ڪافي سال تنھائيءَ جو قيد ڪاٽڻو پوندو آھي. ڪي ماڻھو پنھنجو پاڻ تي اھو اھڙو قيد رضاڪارڻن بنيادن تي طاري ڪري ڇڏيندا آھن. جڏھن ته کين اھو چڱيءَ طرح معلوم ھوندو آھي ته ان قيد بامشقت جي بدلي ۾ کين ٿورڙي محبت ۽ روحاني تسڪين کان سواءِ ٻيو ڪجھه به حاصل نه ٿيندو . اسان ماڻھو بس! ايتري ٿورڙي محبت حاصل ڪرڻ لاءِ ئي ته جيئندا ۽ مرندا آھيون.
يقين ڪريو! اسان جي معاشري ۾ جيڪو شخص رضاڪار ٿي تحقيق جي گورک ڌنڌي ۾ ڦاٿل آھي، اھو نه رڳو ڊگھو قيد تنھائي ڀوڳي رھيو ھوندو آھي پر ڪڏھن ڪڏھن ھُو لکھا روپين جو اھڙو ڏنڊ به ڀري رھيو ھوندو آھي جنھن جي رسيدي ٽڪيٽ به ڪونه ملندي آھي ... بس! ھي محبت جو سودو آھي، جيڪو چاھي، پنھنجي لاءِ اھي ڪنڊا پسند ڪري!
جديد سنڌي ادب جي نالي سان ڏيڍ ھزار کان وڌيڪ صفحن تي ٻڌل ڪتاب ڏسي آئون ته دنگ رھجي ويس ! جيڪڏھن ھي فقط جديد ادب جو احاطو آھي ته پوءِ تصور ڪريو ته جديد ۽ قديم ادب جي گڏيل ضخامت ڇا ھوندي! ھن ڪتاب ۾ مظھر جميل تقريباً ڏيڍ ھزار اديبن ، شاعرن ۽ نقادن جا حوالا ڏنا آھن.
آئون گھٽ علم رکندڙ ماڻھو، ايترا نالا ڪونه ٿو ڄاڻان ۽ نه ئي انھن سڀني صاحبن جي ڪاوشن تائين منھنجي رسائي ممڪن ھئي، جن جو ذڪر سنڌي ادب جي حوالي سان لکيل ان ڪتاب ۾ شامل آھي. البت، مون کي اھا غير اھم نشاندھي ڪرڻ جو موقعو ضرور مليو آھي ته آئون اھو چئي سگھان ته ھن ڪتاب ۾ ڪافي اھم ادب ۽ اديبن جو ذڪر اچي نه سگھيو آھي. ان ۾ مظھر جميل جي ڪابه ڪوتاھي نه آھي. توھان کُليل سمنڊ ۾ ڪيترا به ڄار پوکيو، سڀ مڇيون ڪڏھن به گرفت ۾ اچي نه سگھنديون.
اسان جنھن دور جا ماڻھو آھيون، اھو ھڪ بحران کان پوءِ ٻئي بحران ۽ ھڪ نفرت کان پوءِ ٻي نفرت مان گذريو آھي. ان المئي جي ھڪ صورت اھا آھي ته ڪي ماڻھو پنھنجي پنھنجي جنم ڀوميءَ تان بي دخل ٿيا، ٻي صورت اھا ھئي ته ھِتي انسانن جي ايتري حد تائين تذليل ٿي جو سندن سُڃاڻپ کان ئي انڪار ڪيو ويو، يا سُڃاڻپ مَسخ ڪئي وئي . تاريخ جا ورق پوريءَ طرح بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، ۽ چيو ويو ته ، ” ھن واديءَ ۾ فقط ھڪ ئي قوم رھي ٿي.‟
قوم ڇا آھي؟ آئون گھٽ علم ماڻھو ڇا چوان؟ يا ته توھان سڄي دنيا جي انسانن کي ھڪ قوم تسليم ڪريو، يا وري تاريخ جي ان اصول کي تسيلم ڪريو ته ، ”جڏھن ھڪ نسل، مشترڪ تاريخ، مشترڪ مفاد، مشترڪ زبان ۽ ورثي جا ماڻھو ، ھڪ مخصوص جاگرافيائي خطي ۾ رھندا آھن، انھن کي ھڪ قوم چيو ويندو آھي.‟
جڏھن ڪو وقت جو حاڪم يا اقتدار جو ڌڻي، خدا جي سر زمين تي رھندڙ خدا جي مخلوق جي مفادن جي تشريح ڪندو آھي، يا ’روڊ مئپ‛ ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو آھي، تڏھن ھُو در اصل، پنھنجي ئي گروھه جي مفادن جي تشريح ڪري رھيو ھوندو آھي ... ۽ پوءِ جيڪو به شخص ان تشريح سان متفق نٿو ٿئي، اھو وطن دشمن ، انسان دشمن، مذھب دشمن ۽ واجب القتل يا قيد قرار ڏنو وڃي ٿو.
آئون ڪو سياسي ڀاشڻ ڏيڻ جي ڪوشش ڪونه پيو ڪريان! ۽ نه ئي ھن ڪَلال وٽ ھن مئخاني ۾، ان برانڊ جي ڪا شئ آھي. آئون ته فقط اھو ياد ڏيارڻ ٿو چاھيان ته مظھر جميل جي ان ڪتاب ۾ جنھن ادب جو ذڪر ۽ تجزيو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آھي، ان کي ھن ملڪ جي آقائن اڃا تائين ھڪ منفرد قوم جو منفرد ادب تسليم نه ڪيو آھي. پر ھڪ تجريدي قوم جو تصور مسلط ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آھي. بدقسمتيءَ سان ملڪ پاڪستان جي سڀني قومن کي ھڪ تجريدي قوم جو درجو حاصل آھي ۽ انھن کي حقيقي معنائن ۾ قومن جو گُلدستو تسليم نه ٿو ڪيو وڃي! ... ۽ جڏھن ڪو شخص اھا حقيقت ياد ڏيارڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، تعزيرون حرڪت ۾ اچي وڃن ٿيون.
ذڪر ھيٺ ڪتاب جنھن ادب کي پنھنجو محور بڻائي ٿو، اھو ادب انھن ئي تعزيرن جو داستان پنھنجي اندر ۾ سانڍيو ويٺو آھي. ... ۽ ان ئي سبب کان عتاب ھيٺ رھيو آھي. ھي ادب انھن سڀني دليلن کي رد ۽ چئليج ڪندو ھلندو ويو آھي، جيڪو اقتداري طبقا وقت به وقت مڙھيندا آيا آھن. ادبي مزاحمت جي ان حد تائين ڊگھي، طاقتور ۽ لاڳيتي تاريخ سنڌي ادب کي پاڪستان جي ٻئي ادب کان ممتاز درجي تي بيھاري ٿي.
حقيقي ادب نفرتون نه وڌائيندو آھي، پر محبتون ورھائيندو آھي، چڱا قدر اڳتي وڌائيندو آھي ۽ ظلم کي نه مڃيندو آھي. سنڌي ادب مجموعي طور تي انھن ئي قدرن تي سختيءَ سان بيٺل رھيو آھي، پر اسان بدقسمت ماڻھن تي مسلط شھنشاھن پنھنجن شيطانن جي ذريعي خدا جي مخلوق جي محبتن جا جنازا کڻائي ڇڏيا. ھُو سياسي شطرنج جي اھڙي بازي ھليا جو ڏار پئجي ويا، ۽ خليج وڌندي وئي ... ۽ ھڪ ورھاڱي جو حل ٻئي ورھاڱي ۽ پوءِ ھر ورھاڱي کان پوءِ وري وري ورھاڱن ۾ ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي وئي.
اھڙي ڇڪتاڻ ۽ ھيجان جي عالم ۾ اھڙا ماڻھو قيمتي سرمايو بڻجي ويندا آھن جيڪي پنھنجو ھوش نٿا وڃائين ، جن جو قد ظاھري طرح جبلن وانگر اُوچو ڪونه ھوندو آھي، پر انھن جو شعور ۽ اعصابي توازن اعليٰ انساني قدرن جو جھنڊو ڪِرڻ نه ڏيندو آھي. شڪر آھي ته اسان ۾ اھڙا ماڻھو اڄ به موجود آھن. اھڙن کوڙ سارن ماڻھن مان ھڪ نالو مظھر جميل جو به آھي. ھن جو ، محبتون ورھائڻ جو اھو انداز مون کي سُٺو لڳو ته ھن سنڌي ادب جي تاريخ اردو زبان ۾ لکي ۽ پاڪ ھند جي ادب دوستن تي واضح ڪيو ته سنڌي ادب ۽ سنڌي ادب ۾ خيال آرائي ڪندڙ ماڻھو ڪھڙن مسئلن سان جھيڙيندا ۽ بحث ڪندا آيا آھن ... ۽ د�