معاشي ون يونٽ ڏانهن وڌندڙ وکون

11 سيپٽمبر 1995ع
معاشي ون يونٽ ڏانهن وڌندڙ وکون

اهو ٺيڪ آهي ته سنڌ پاڪستان جي وفاق ۾ شامل هڪ جدا انتظامي، سياسي ۽ تاريخي وحدت جو نالو آهي پر جڏهن وفاق جي نالي ۾ ان وحدت جي حقن تي ڌاڙو نه چئبو ته ٻيو ڇا چئبو؟ ورجائي ورجائي اها ڳالهه چئي وئي آهي ته پنجاب کي اهڙو ڪو به قدم نه کڻڻ گهرجي جنهن سان باقي صوبن جو اعتماد ٽٽي پوي. پر، لڳي ٿو ته وڏي صوبي جو حڪمران طبقو تاريخي وحدتن جي ”باهمي اعتماد“ کان وڌيڪ پنهنجي طاقت تي ڀروسو ڪرڻ لڳو آهي. ايئن ٿو لڳي ته سنڌ کي زير دست علائقو بنائڻ جو رنجيت سنگهه وارو اهو خواب جيڪو ڪڏهن به پورو نه ٿيو، پاڪستان جي قيام کانپوءِ هاڻي پنجاب جو حڪمران طبقو پورو ڪرڻ لڳو آهي. اعتماد جي ٽٽڻ سبب واڀر پاڪستان مان بنگلاديش ٺهڻ وارو واقعو پنجاب جي صاحبن کي شايد وسري ويو آهي. جيڪڏهن ايئن نه آهي ته پوءِ پاڪستان ۾ نئين سر معاشي ون يونٽ ٺاهڻ جو سانڀاهه ڇو ٿي رهيو آهي؟
پنجاب جي حڪمراب طبقن جون هٻڇون پاڪستان کي هڪ ڀيرو ٻه اڌ ڪري چڪيون آهن پر سندن بک نه لٿي آهي ۽ نه لهندي. هو اهو وساري ويهن ٿا ته دنيا ۾ ڪنهن به جنگ جو بنياد تڏهن پوندو آهي جڏهن ڪي قومون، عقيدا ۽ معاشي مفاد چيڀٽ هيٺ ايندا آهن. هيءَ ته اها ئي ڳالهه اهي ته ”خوشقسمت آهي اهو ماڻهو جنهن وٽ دولت آهي، سٺو گهر اهو آهي ۽ سهڻي زال آهي پر بادشاهه جي نظر ۾ نه اڃا آيو آهي!“ جنهن مهل بادشاهه جي اک پرائي حق تي پوي ٿي، رعيت جي بدقسمتي شروع ٿئي ٿي. سنڌ پنجاب جي حاڪمن جي نظر آهي، هاڻي خدا پيو خير ڪري. سنڌ جو هر اهو وکر جيڪو پنجاب جي مفاد ۾ آهي يا پنجاب کي پسند آهي ”وفاق پاڪستان“ جي نالي ۾ ايئن نيشنلائيز ڪيو ٿو وڃي جيئن ڪنهن زمان ۾ پير پنهنجن مريدن جون زمينون ۽ مال ”فقيرن جي خرچ لاءِ“ قومي ملڪيت ۾ وٺي ڇڏيندا هئا.
سنڌ جو ڪوئلو جيستائين فقط لاکڙن وٽان هٿ آيو هو، سنڌ جي ملڪيت هو پر جڏهن ٿر مان ڪوئلي جا وڏا ذخيرا نڪتا ته ڪوئلو وفاق جي ملڪيت ٿي ويو. تيل ۽ گئس جا ذخيرا اڳ ئي وفاق جي لسٽ ۾ داخل ڪيا ويا. ڪراچي بندر تي ڪسٽم، جنهن تي فقط سنڌ جو تاريخي حق هو، خشڪ بندرن جي بهاني توڻي هونئن ئي، وفاق جي حوالي ٿي ويو ۽ هاڻي سنڌ جي شهه رڳ يعني سنڌوءَ جو پاڻي نيشنلائيز ڪرڻ خاطر آبپاشي نظام کي وفاق جي حوالي ڪرڻ جي لاءِ اٿارٽي قائم ڪرڻ جي تجويز سامهون آئي آهي.
پنجاب جي هوڏ سان ڪٿي ايئن نه ٿئي ته سنڌ جي ماڻهن جي دل کٽي ٿي وڃي. سنڌ بمبئي کان جدا ٿيڻ جي تحريڪ ان لاءِ ڪو نه هلائي هئي ته سڀاڻي لاهور جي مفادن جي نذر ٿي وڃي. پيپلز پارٽيءَ جي شروعاتي ۽ هاڻوڪي دور ۾ معاشي پاليسين بابت هڪ واضح فرق موجود آهي. ڀٽي صاحب جي وقت ۾ ”قومي اهميت“ جي هر شئي ۽ صنعت کي قومي ملڪيت ۾ ورتو ويو هو ۽ 1973ع ۾ پيش ٿيل آئين ۾ چيو ويو ته صوبائي خودمختياري ۽ صوبائي کاتن جي ڏنل لسٽ ۾ هوريان هوريان اضافو آڻبو. پر، هن وقت سڄو چرخو ابتو ڦري رهيو آهي. ”پرائيويٽائيزيشن“ جو دور آهي ۽ صوبائي کاتا هڪ هڪ ڪري وفاق جي نالي ۾ ڦري ٻيهر ”معاشي ون يونٽ“ قائم ڪيو پيو وڃي. هڪ طرف وڏيون وڏيون سرڪاري رٿائون ۽ ڪاروبار ايستائين جو ڪميونيڪيشن نيٽ ورڪ به ڏيهي ۽ پرڏيهي ڪمپنين کي ڏنو پيو وڃي، ٻئي پاسي سنڌ جا قدرتي وسيلا نيشنلائيز ڪيا پيا وڃن! 1973ع کان 1995ع جي وچ ۾ هر شئي سان گڏ ننڍن صوبن جي اعتماد کي ايڏو شدت سان لوڏيو ويو آهي جو خود وفاق جي وجود جو قائم هجڻ ئي وڏو معجزو پيو لڳي. هن وقت پنجاب جا حڪمران طبقا وفاق جو نالو بلڪل ايئن استعمال ڪري رهيا آهن جيئن مارشل لا جي وقت ۾ ضياءُ الحق اسلام جو نالو استعمال ڪري عوام کي مذهب جي نالي کان ٽاهي ڇڏيو هو.
ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته صوبائي آبپاشي کاتا پنهنجي وجود ۾ شديد ڪرپشن جي سبب آبپاشي سرشتو ٺيڪ طرح سنڀالي نه سگهيا آهن پر جڏهن الزام لڳندو ته بار ان تي پوندو جيڪو هيٺ ويٺو آهي. هاڻي، وفاقي وزارت ناڪاميءَ جو سڄو بار صوبائي کاتن تي وڌو آهي ۽ تجويز ڏني آهي ته آبپاشي سرشتو به پرائيويٽائيز ڪيو وڃي پر ان کان اڳ صوبائي کاتن جا حق واسطا ختم ڪري ان نظام کي وفاق جي ذميواري بڻايو وڃي. جيڪڏهن حڪومت پاڪستان ايئن سمجهي ٿي ته وفاقي آبپاشي کاتي مان سنڌ کي ڪنهن چڱائيءَ جي اميد رکڻ گهرجي ته اها ڳالهه ان ڪري ٿيڻي آهي جو وفاقي کاتي تي انهن جو ”قبضو“ آهي جن جون سياسي ۽ معاشي همدرديون ۽ جيئڻ مرڻ جا حق واسطا پنجاب سان آهن. سندن جوڙيل هر هڪ رٿا پنجاب جي خوشحالي ۽ باقي صوبن جي ويرانيءَ جو سامان آهي. پنجاب جي خوشحاليءَ سان ڪو به ارهو نه ٿيندو پر ان قيمت تي نه ته سنڌ جون زمينون سڪي وڃن.
واپڊا، ملڪ ۾ آبپاشي جي سڄي نظام کي وفاق جي قبضي ۾ آڻڻ لاءِ لکا پڙهيون شروع ڪري ڇڏيون آهن جيتونيڪ ان جي ابتدائي مرحلي ۾ ئي سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان انهن جي مخالفت ڪئي. پر، اها لابي جنهن جو تعلق پنجاب جي مفادن سان آهي. مخصوص، مضبوط، خفيه ۽ ڊگهي پلاننگ سان ان تي عمل ڪري رهي آهي. اخباري انڪشاف موجب رٿا اها آهي ته جيئن ئي پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت تبديل ٿئي، آبپاشي کاتو وفاق جي ڪنٽرول ۾ هليو وڃي. غلام مصطفيٰ کر جيڪو هن وقت پ پ حڪومت جو آبپاشي وزير به آهي، پنهنجي تيار ڪيل لابيءَ ذريعي عالمي بينڪ جي عيوضين کي اهو سمجهائڻ ۾ مصروف آهي ته صوبائي کاتا آبپاشي نظام هلائڻ ۾ ناڪام ويا آهن تنهنڪري حڪومت پاڪستان تي دٻاءُ وڌو وڃي ته صوبن ۾ آبپاشيءَ جي حوالي سان ڪي ٻيون رٿائون تيار ڪري. وفاقي وزارت پهرين مرحلي تي ناڪاميءَ کانپوءِ ب ماٺ نه ٿي ۽ نئين تجويز پيش ڪئي.
تجويز اها آهي ته جيئن ته صوبن وٽن آبپاشي سرشتو بهتر ڪرڻ لاءِ رقم نه آهي انڪري واپڊا طرز تي اريگيشن اٿارٽي قائم ڪئي وڃي جنهن وٽ ٻين اختيارن سان گڏ بئراجن کي ڪنٽرول ڪرڻ جا اختيار به هجن. پر، تان اتي نٿي ٽٽي! تجويز ڪندڙ چون ٿا ته اٿارٽيءَ جي قيام پويان اصل مقصد ٻين صوبن کي پاڻيءَ کان پنهنجن تاريخي ۽ آئيني حقن تان دستبردار ڪرڻ آهي. هن اريگيشن اٿارٽيءَ جي قيام لاءِ ڪم تمام تيزي ۽ سنجيدگيءَ سان جاري آهي. سڀ کان اهم ڳالهه اها آهي ته اڳواٽ ئي اربها رپين جا ڪي اهڙا پروجيڪٽ منظور ڪيا ويا آهن، جن جو قيام تڏهن ئي ممڪن آهي جڏهن اريگيشن اٿارٽي قائم ٿيل هجي!
ماهرن جو چوڻ آهي ته گهڻ رخو نيشنل واٽر اينڊ هائڊرو ڊيولپمينٽ پروگرام، انڊس رور انٽيگريٽيڊ واٽر سسٽم پروجيڪٽ ۽ ايل بي او ڊي کي نيشنل ڊرينيج پروگرام ۾ تبديل ڪرڻ وارا پروگرام ان سلسلي جون ڪڙيون آهن. ان سلسلي ۾ ”نيشنل واٽر هائڊرو ڊيولپمينٽ پروگرام“ بابت واپڊا جي مواد ۾ ڪالاباغ بند جو ذڪر به آهي. جڏهن ته سنڌ جي انتهائي ذميوار حلقن کي به هن سلسلي ۾ پاڻي ۽ بجليءَ واري وزارت بي خبر رکيو آهي.
سنڌ کي سڀ کان وڌيڪ پنهنجا بقا، زندگي ۽ معاشي مفاد عزيز آهن. پنهنجي ٻولي، ثقافت ۽ تاريخي حق واسطا عزيز آهن. ا