مقدس ادارن ۽ تحريڪن جو پوسٽ مارٽم ٿيڻ گهرجي!

جمعو 7 جنوري 2000ع

روزاني سنڌ حيدرآباد

مقدس ادارن ۽ تحريڪن جو پوسٽ مارٽم ٿيڻ گهرجي!

ڇا توهان مون سان سهمت نہ ٿيندا تہ اسان جي نسل سڄي ساري ويھين صدي جاکوڙ ۾ گذاري آهي، پر اها جاکوڙ اسي واري ڏهاڪي کانپوءِ ٿڌي پئجي وئي. بلڪه سرد خاني ۾ هلي وئي. اسان ڏٺو تہ قوم ملڪ جي سياسي معاملن کان بنہه لاتعلق ٿي وئي. فقط سياستدان طبقو ئي، جنھن جا هٿ سياست ۾ هئا. آئون هميشه وانگر وري بہ ڏاڍي معذرت سان چوندس تہ سواءِ ڪن ٿورن سياستدانن جي، مون کي سياستدانن جي اڪثريت اسٽيبلشمينٽ ۽ ايجنسين جي ”پي رول“ تي نظر آئي آهي.

آئون نالو نٿو کڻان پر سمجهڻ وارا سمجهي ويندا. هڪ تمام وڏو قومپرست ترقي پسند سنڌي اڳواڻ جنھن سان ڪو بہ ڏاهو بحث ڪري نٿو سگهي (البت چريا ڪري سگهن ٿا، جن جي مٿي ۾ ٿڪاوٽ جو خانو ٿيندو ئي ناهي) مون کي سن 1995ع ڌاري اسلام آباد ۾ هڪ ڪانفرنس دوران مليو هو. مون کي کليل لان جي هڪ ڪنڊ ۾ رکيل هڪ بئنچ تي ويھي پڇيائين: ڇا پيو ٿئي؟ مون عرض ڪيو، اسان رهنمائي لاءِ واجهائيندڙ ماڻهو پنھنجي ضمير تي هلڻ کانسواءِ ٻيو ڇا ٿا ڪري سگهون. هن عظيم دانشور مون کي چيو: ”تون مون سان گڏجي ڪم ڪر، پاڻ جھڙا چار پنج ٻيا دوست بہ وٺي اچ، پاڻ ايجنسين لاءِ ڪم ڪنداسين. ان ۾ ڪو بہ حرج ڪونہي، سڀ ڪن ٿا. ايئن پاڻ سنڌ لاءِ وڌيڪ خدمت ڪري سگهنداسين. ڏس، ايم ڪيو ايم وارا ڇا پيا ڪن!“

سنڌ جي هڪ عظيم دانشور جي اها صلاح ٻڌي منھنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي هئي. منھنجو دماغ ڦيريون کائڻ لڳو هو. يا خدا! جيڪڏهن هي ماڻهو بہ مون کي ايجنسين لاءِ ڪم ڪرڻ لاءِ پيو چوي تہ پوءِ باقي جهان جو ڇا حال هوندو؟

آئون ايئن ڪو نہ ٿو چوان تہ سڀ سياسي جوان ۽ جهونا ايئن ئي آهن. منھنجي دل ۾ ٻيا بہ گهڻا قصا آهن. ڪڏهن ڪڏهن دل چوندي آهي تہ بدر! کڻ قلم ۽ لک سڀني جو اڇو چٺو! پر پوءِ بہ سوچيندو آهيان ڪٿي سڄي قوم جو ڀرم نہ ڀڄي پوي. جڏهن ڀرم ڀڄي پوندو آهي، تڏهن جيئڻ تان ارواح کڄي ويندو آهي. ڪٿي ايئن نہ ٿئي تہ آئون قوم جو ڀرم ڀڃڻ جو سبب ٿي پوان. اهي شڪاري پکيئڙا اڃا بہ اڏامن ٿا. آئون مڃان ٿو تہ سندن موت کانپوءِ سندن ڪردار تي ڳالهائڻ منافقي ٿيندي. ڇا آئون انھن ماڻهن جي چهرن تان پڙدو کڻان؟ مون اهو ئي سوال سنڌ جي ٻن ٽن اديبن جي سامهون رکيو هو. آئون في الحال انھن جا نالا نٿا کڻان. پر اهو بہ هڪ ڪانفرنس جو موقعو هو. انھن مان هڪ صاحب چيو، ”بيشڪ تون بنا دير جي انھن ڪوڙن اڳواڻن جا نالا پڌرا ڪر، تہ جيئن عوام وڌيڪ دوکو نہ کائي!“ هڪ ٻئي صاحب چيو ”ٻيلي ڍڪي ڀلي! پاڻ وٽ ٻہ چار ڄڻا ئي تہ معتبر آهن. جيڪڏهن اهي اگهاڙا ٿي پيا تہ پوءِ قوم جو حشر ڪھڙو ٿيندو؟“

مون دل ۾ فيصلو ڪيو تہ انھن صاحبن جون کوڙ ساريون ڳالهيون جيڪي منھنجي دل ۾ اڄ بہ تير وانگر آهن. آئون ضرور لکندس. پر اهو ڪتاب منھنجي موت کانپوءِ پڌرو ٿيندو. ان کانپوءِ جيڪڏهن مجرم اڳواڻ حيات هجن تہ ڀلي ويٺا صفائيون ڏين. منھنجي سچائي لاءِ اهو ئي دليل ڪافي هوندو تہ زماني جا فائدا ان مهل تائين مون لاءِ بي معنيٰ ٿي چڪا هوندا. هڪ ٻئي صاحب چيو ”ڦلاڻو وڏو سياستدان! جيڪڏهن آئون عوام کي نہ چوان ها تہ جيڪر ان سياستدان جو ڪو بہ قد بت نہ هجي ها! اهو ٽڪي جو ماڻهو هو ۽ اڄ بہ ٽڪي جو ماڻهو آهي!“ اهي ٻئي صاحب ”سنڌ جا جبل“ آهن! خدا جي قدرت ان ساڳئي وڏي سياستدان چيو ۽ مون هنن گنہگار ڪنن سان ٻڌو. ”جيڪڏهن آئون پنھنجن ڪارڪنن کي نہ چوان ها تہ فلاڻو شاعر ايترو وڏو شاعر نہ هجي ها!“

خبر ناهي ڇو انھن وڏن ماڻهن جون ڳالهيون ياد ڪري، اڄ مون کي الهامي ڪتاب جون ڪي سٽون اچن ٿيون، ”اوهان ۾ وڏو اهو آهي، جيڪو ننڍو نظر اچي ٿو ۽ ننڍو اهو آهي، جيڪو وڏو نظر اچي ٿو.“

هر ڪنھن جو پنھنجو عقيدو آهي. پر هر عقيدي کان مٿي تجربي، حقيقت ۽ تاريخ جي ڳالھہ آهي. هيءَ تہ ڄڻ ڪو آفاقي اصل يا آفاقي ڪليو بيان ڪيو ويو آهي، سچ پچ تہ ايئن ئي آهي. ماڻهن کي ڇاهي. بي داد نگريءَ ۾ سڀني کي ڇوٽ، هي جنھن کي ننڍو ڪن، جنھن کي وڏو ڪن! هڪ صاحب چيو مخدوم بلاول شاھہ بيگ ارغون جي لشڪرين سان پاڻ ڇو نہ وڙهيو؟ ڇاڪاڻ تہ هو دولھہ درياھہ خان جو دشمن هو. هن درياھہ خان جا پٽ جنگ ۾ مارائي ڇڏيا، پر پاڻ ميدان ۾ نہ لٿو.“ پر اهو ڪو نہ ڏٺائون تہ ان مهل مخدوم بلاول جي ڄمار ڪيتري هئي؟ تاريخدان ايترو بہ ڪو نہ سوچيو هو تہ ستر اسي سالن جي ڄمار واري هڪ ٻڍڙي شخص مان جنگ جي ميدان ۾ تلوار هلائڻ جي خواهش ڪيئن ٿا رکن! هونئن بہ مخدوم بلاول کي نہ جيئندان مليو هو ۽ نہ وري حاڪميت! هڪ نوجوان، سچل سرمست تي الزام هنيا، ”سچل ٽالپر ميرن جي رعايت يافتہ ٽوليءَ ۾ شامل هو.“ خدا جي پناھہ! جنھن کي جيئن ٿو سمجھہ ۾ اچي، چئي ٿا ڇڏين.

جناب! اڳي ايئن هوندو هو تہ وقت جا حاڪم سنتن ۽ درويشن جو احترام ڪندا هئا. گوتم ٻڌ ۽ مهاوير کي بہار ۾ اجهو ڇو مليو؟ نيپال کان هلي آيل سنت فقير سنڌ جي ساڌ ٻيلي ۾ ڪيئن اچي ويٺو؟ غلام شاھہ ڪلهوڙي شاھہ لطيف جو مقبرو ڇو اڏايو؟ همير سومرو پير پٿوري جي احترام ۾ ڇو نوڙي پيو؟ جيڪي فقير بنہه باغي ٿي پيا، انھن جو سر وڍيندي حاڪمن دير نہ ڪئي. مخدوم بلاول، دارا شڪوھہ، سرمد ۽ شاھہ عنايت کي ڪير ٿو وساري سگهي.

آئون وري بہ عرض ڪندس تہ توهان ويھين صديءَ جي ڳالھہ ڪيو يا ايڪيھينءَ صديءَ جي، گذريل سڄي ملينيم جي ڳالھہ ڪيو يا ان کان اڳ جي، يا وري اڄ جي ڳالھہ ڪيو. مهرباني ڪري تصديق سان ڪيو. اکين ڏٺي شاهدي ڏيو. گمانن تي نہ هلو. ڪڏهن ڪڏهن تہ پنھنجين اکين ۽ ڪنن تي بہ اعتبار نہ ڪيو ۽ واقعي کي وقت ڏيو تہ جيئن اصل ڳالھہ ڇنڊجي سامهون اچي!

ويھين صديءَ ۾ سنڌي ماڻهن جي جاکوڙ جا ڪجھہ باب واقعي تمام عظيم آهن. خلافت تحريڪ، حر تحريڪ، خاڪسار تحريڪ، ڪميونسٽ تحريڪ انگريزن جي خلاف سنڌ جي عالم سڳورن جي تحريڪ، ون يونٽ خلاف تحريڪ، سنڌ جي بحاليءَ جي تحريڪ ۽ ان کان اڳ بمبئي کان آزاديءَ جي تحريڪ، انگريزن جي خلاف عوامي تحريڪ، نيويءَ واري بغاوت، پاڪستان ٺھڻ کانپوءِ پناھہ گيرن جي خدمت (جيڪا ڳچيءَ ۾ پئجي وئي) ضياءُ الحق جي مارشل لا خلاف جدوجهد ۾ ڦٽڪا ۽ ڦاهيون کائڻ، سنڌ جي ٻہراڙين ۾ پاٿاريدارن ۽ ڌاڙيلن جو ظلم ۽ شهرن ۾ دهشتگردن هٿان رتوڇاڻ! حساب هڻڻ سان نظر ايندو تہ گذريل صدي مڪمل طرح عذاب، عتاب ۽ ويڙھہ ۾ وئي آهي. امن ۽ ساک جا فقط واعدا نصيب ٿيا آهن.

مون وٽ سنڌ جي عاليشان جدوجهد ”ايم آر ڊي“ جو بہ ذري گهٽ سڄو رڪارڊ آهي. جيڪو هن وقت آئون ترتيب ڏئي رهيو آهيان ۽ جيڪو منھنجي خيال ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻہ اڍائي هزار صفحن تي مشتمل هوندو (ڪاش ڪو پبلشر يا ادارو سهڪار ڪري تہ اهو پڙهندڙن تائين پھچي سگهي) پر توهان ڏسندؤ تہ ان رڪارڊ ۾ ”وڏا ماڻهو“ ڪيترا ”ننڍڙا“ آهن ۽ ”ننڍڙا“ �