ملپي ۽ مرده شوئي جو ڌنڌو

دت بعد) جيئن قرآن شريف ٿو فرمائي ته جيڪڏهن پنهنجي مرضي سان ڇڏي وڃن ته پوءِ اوهان تي ڏوهه ڪونهي.

ظاهر آهي ته ڪنهن به آيت جي منسوخ ٿيڻ بابت حضرت رسول الله ﷺ جو قول ته موجود ڪونهي پر اصحابن مان به شايد فقط اهو ئي هڪ مٿيون قول موجود آهي. اسان کي اصحابن سڳورن ۽ خصوصن خلفاء راشدين لاءِ ايڏي عزت آهي ائين چوڻ ته فلاڻي اصحاب سڳوري کان فلاڻي سهو ٿي ويئي ذري گهٽ ڪفر جي برابر پيو لڳي ۽ ڊپ کان جسم کي ڌرڙي اچيو وڃي. مگر حقيقت هيئن آهي ته خود رسول الله ﷺ جي به انهن قولن کي وڌيڪ ضروري سمجهيو وڃي ٿو جي متواتر طور روايت ڪيل آهن. ازانسواءِ اصحاب سڳورا به نيٺ انسان هئا، پيغمبر ته ڪونه هئا. جيڪڏهن گهڻن ڌنڌن جي وچ ۾ ڪا ڳالهه چئي وجهي جا هروڀرو صحيح نه هجي ته ممڪن آهي ۽ ان ۾ اصحابن سڳورن جي شان جي گهٽتائي ڪانهي. گهٽتائي تڏهن آهي جڏهن ڪو اصحابي سڳورو گناهه جو ڪم ڪري ويهي. ڪيتريون ئي روايتون موجود آهن ته خود حضرت عمر جنهن جي علم ۽ قابليت جو داد مسلمان خواه غير مسلمان ڏيئي رهيا آهن سو به بعضي غلط فتويٰ ڏيئي ويهندو هو ۽ حضرت علي ان کي درست ڪندو هو جنهن تي حضرت عمر بلڪل ڪشاده دلي سان فرمائيندو هو. لولاعلي لهلڪ عمر ”اگر علي رهنمائي نه ڪري ها ته عمر هلاڪ ٿي وڃي ها“ والله اعلم بالصواب.

ٻيون به چار آيتون اهڙيون آهن جيڪي گهڻو ڪري سڀني مفسرن منسوخ سمجهيون آهن. انهن تي به بحث ڪبو ته مضمون ڊگهو ٿي ويندو. جن عالمن کي ان مسئلي تي غور ڪرڻ جو چاهه ٿئي سي مولوي احمد علي لاهور واري جو تفسير گهرائي پڙهن.

چيو وڃي ٿو ته جيڪي آيتون منسوخ ٿيون تن جو حڪم انهن جي منسوخ ٿيڻ جي وقت تائين مصلحتاً موزون هو. پوءِ ان حڪم تي عمل ڪرڻ جي ضرورت ڪان رهي. مان پڇان ٿو ته جيڪڏهن ان وقت ڪي حالتون اهڙيون هيون جو اُهو حڪم مصلحتن موزون هو ته اهڙيون ساڳيون حالتون دنيا جي ڪنهن به ڀاڱي ۾ وري اڄ تائين نه ٿيون ۽ نه ٿينديون ڇا؟ پر جيڪڏهن سچ پچ ائين آهي ته مهرباني ڪري عالم سڳورا ٻڌائڻ فرمائين ته ڪهڙيون آيتون منسوخ آهن ۽ ڪهڙيون انهن جون ناسخ آهن. منسوخ آيتون ڪڏهن نازل ٿيون ۽ ناسخ ڪڏهن. منسوخ آيتن جا حڪم ڪهڙين خاص حالتن جي ڪري نازل ٿيا هئا ۽ پوءِ ڪهڙيون حالتون پيدا ٿيون جنهنڪري اهي حڪم موزون نه رهيا ۽ پوءِ دنيا جي هر هڪ ملڪ لاءِ ۽ هر ڪنهن زماني لاءِ نوان حڪم موزون سمجهڻ ۾ آيا.

جيڪي آيتون ناسخ منسوخ سمجهيون وڃن ٿيون تن جي جيڪڏهن اهڙي معنيٰ وٺي سگهجي جو نڪي پاڻ ۾ مخالف ڏسڻ ۾ اچن نڪي ڪنهن ٻيءَ آيت يا حضرت جن جي صحيح قول کان مختلف ڏسڻ ۾ اچن ۽ اها معنيٰ عقل جي مطابق به هجي ته پوءِ ڇو نه اهڙي معنيٰ وٺڻ گهرجي. اها ڳالهه ته ظاهر آهي ته وڌيڪ زيباور آهي ۽ سهڻو عقيدو اهو آهي ته قرآن شريف ۾ ڪي به ٻه آيتون هڪ ٻئي جي مخالفت ۾ نه آهن ۽ الله تعاليٰ ائين ڪونه ڪيو جو پهريائين هڪڙا حڪم ڏنائين ۽ پوءِ اهي حڪم رد ڪري وري ٻيا ڏنائين. قرآن شريف جي سچائيءَ جو ثبوت خود قرآن شريف ۾ هڪڙو هي ڏنل آهي ته جيڪڏهن هي الله تعاليٰ جو ڪلام نه هجي ها ته منجهس گهڻو اختلاف ڏسو ها. ناظرينن کي معلوم هوندو ته قرآن شريف جون آيتون ۽ سورتون جدا جدا وقتن تي 23 ورهين جي عرصي اندر نازل ٿيون. جيڪڏهن ڪنهن به انسان جي زبان کان (ته الله تعاليٰ وٽان) نڪتل 23 ورهن جا الفاظ لکندا وڃجن ته ڏسبو ته ڪيترائي قول ٻين قولن کان مخالف ڏسڻ ۾ ايندا ڇو ته هڪ ته انسان جو عقل اڳئي ناقص ٻيو وري 23 ورهين جي عرصي ۾ خيال پيا ڦرن گهرن. مگر الله تعاليٰ فرمائي ٿو ته قرآن شريف ۾ اختلاف بلڪل ڪونهي. جيڪڏهن اختلاف ڪونهي ته پوءِ ناسخ منسوخ آيتون وري ڪيڏانهن آيون.

هڪڙي وڏي عالم بزرگ کي مٿيان سوال لکي موڪليا ويا. مهرباني ڪري جواب ۾ لکڻ فرمايائين ته اسان وٽ روبرو اچو جو هت سڀ ڪنهن قسم جا ڪتاب موجود آهن ۽ روبرو چڱي طرح سمجهائي سگهبو. اها ڳالهه سندس صحيح آهي ته خطن جي وسيلي صفائي ڪرڻ ته محال آهي پر رڳو روبرو گفتگو ڪرڻ ۾ به هر ڪوئي پنهنجي ڳالهه تي ضد وٺي ٿو بيهي. بيشڪ انسان ضعيف آهي. ڄاڻي واڻي ضد ڪرڻ هڪ عظيم گناه آهي. باقي جيڪڏهن سچ پچ سندس خيال ۾ ڳالهه نٿي اچي ته پوءِ مٿس ميار ڪانهي. هميشه الله تعاليٰ کان اهو ئي سوال ڪجي ته الله تعاليٰ منهنجو علم وڌاءِ، منهنجو قلب روشن ڪر ۽ گمراهين ۽ غلطين کان پناهه ڏي. تاهم مهرباني ڪري لکڻ فرمايو اٿس ته اوهان جي سڀني سوالن ۽ اعتراضن جو بنياد هڪڙو آهي ۽ سوال ۽ اعتراض ڪيترا به هجن سڀ انهيءَ جون شاخون آهن ۽ اصول هڪڙو ئي آهي ۽ انهيءَ جو اصلاح اوهان جي سڀني خيالاتن جو اصلاح ئي آهي ۽ اصل مرض، جيڪو هڪڙو ئي آهي ۽ ٻيا سڀ انهيءَ جا عوارض آهن.