منهنجي وصيت

منهنجي وصيت

خميس 9ـ جون 1994ع
ڪراچي


”اي مانجهاندي جو ماڳ جو تو ساڻيهه ڀانئيو“
سڀ ساراهه سچي ڌڻيءَ جي جو فاطر سماوات والارض آهي. خالق ۽ فاطر ۾ فرق آهي. هر ننڍو وڏو ڪاريگر ۽ فنڪار پاڻ کي خالق ٿو سمجهي ۽ پنهنجي بنايل شيءِ کي پنهنجي تخليق ٿو سمجهي. آسمانن ۽ زمينن، ڪروڙين اربين تارن، ستارن، گرهن ۽ بي حساب ڪهڪشائن جو اپائيندڙ ۽ هر هڪ کي ڪمال قدرت سان پنهنجي پنهنجي مدار ۽ محور ۾ هلائيندڙ ۽ انهن تي ڪنٽرول ڪرڻ وارو ئي هن سڄي فطرت ۽ مانڊاڻ جو فاطر آهي. عقل کي محو ڪندڙ اهڙا واقعا ٿين ٿا جو وڏي ۾ وڏو دانشور، سائنسدان ۽ فلسفي هڪو ٻڪو ۽ حيران ٿيو وڃي. تازو ئي سائنسدانن اڳڪٿي ڪئي هئي ته هيءَ سڄي ڪائنات يقيناََ تباهه ٿيڻ واري آهي جو ٻه ڪهڪشائون (جنهن کي اسان حضرت نوح جي ٻيڙيءَ جو گسو چئون، جنهن ۾ حقيقتاََ ڪروڙين اربين تارا آهن جي پيا ڦِرن، هلن ۽ هڪ گس ۾ پيا وڃن.) پاڻ ۾ ٽڪرائڻ واريون آهن. سائنسدان به سچا هئا، پر ٻه ڪهڪشائون هڪٻئي منجهان بنا ٽڪرائڻ جي لنگهي هليو ويون. آهي ڪنهن خالق کي ايڏي وسيت جو ڪروڙين تارن ستارن ۽ گرهن کي حڪم ۾ هلائي اهڙو دڳ وٺائي جو پاسو پاسي سان نه گسي.

خالق تنهنجي کاند جو پرو پاند نه ڪوءِ
نالو رب ســنـدوءِ، رهــيــو اهـــم روح ۾.
(شاهه)

اهو رب آهي جو پالي ۽ سنڀالي ٿو. اهو الله آهي جو وحده ُلاشريڪه لہُ آهي ۽ ڪڏهن ڇڏي نٿو وڃي. محترمه بينظير ڀٽو چيو ته، ”ضيائي مارشل لا ۾ کيس اڪيليءَ ڪوٺي ۾ بند ڪيو ويو. نه ساٿي، نه ساٿياڻي. سڀڪجهه کسي ويا ڪتاب، اخبارون، ريڊيو، ڪپڙا، ڏندڻ، صابڻ وغيره به. پر منهنجو رب مونکان نه کسي سگهيا“. ’پرين تنهنجي پاند ڍولا ڍڪي آهيان!‘ جيڪو ڪڏهن ڇڏي نه وڃي ۽ ’جو ڏسي ڏوهه اکين سين پاڻان ڍڪي پاند!‘ ان کانسواءِ ڪهڙو چارو ۽ ڪهڙو دوست يار يا مددگار؟ هيڏي وڏي مانڊاڻ جو مالڪ ٿي ڪري به اسان ڪِوِل جيڏن جيتامڙن جي مڪمل سار سنڀال پيو لهي. رڳو ننهُن ڪٽجي پوي ته سوين مزدور ۽ ڪاريگر ڪات ڪهاڙا وسلا ۽ اوزار کڻي مرمت ۾ ڏينهن رات جنبي وڃن ۽ اسان کي خبر به نه پوي ته ٺاهي جوڙي راس ڪري بنا مزوري وٺڻ جي هليا وڃن. اسان جا ڄامڙا دانشور چون ته ’ڇا جا فرشتا، ڇا جا ملائڪ!‘ ڀائي هي فرشتا نه هئا ته ٻيا ڪير هئا؟ چون ته ڇا جا جنڙا، ڇا جي جنات، جي ماڻهوءَ ۾ واسو ڪن؟ ڀائي هي لکين قسم جا وائرس جنڙا ناهن ته ٻيو ڇا هن؟ ڏسڻ ۾ ڪونه اچن پر اندر ۾ واسو ڪن ته سيئو تپ، ڏڪڻي، اکيون ڳاڙهيون، بت گرم، جابول ڪي ته ماريو ڇڏين، ڪن کي ڊاڪٽر حڪيم ڀڄايو ڇڏين. مائڪرو اسڪوپ ۾ شڪل ڏسون ته ڊپ وٺيو وڃي! ته بابا ڪروڙن ۾ جنڙا به آهن ته فرشتا به آهن. اسان کي ڪهڙي خبر هن ڪائنات جي، جو ويٺا فتوائون ڏيون.
مون شيخ اياز کي چيو ته ’منڊي ماڪوڙي کوهه ۾ پيئي ڪَڇي اُڀ!‘ ته شيخ اياز چيو ته، ’قاضي قاضن منڊي ماڪوڙي کي ڏسڻ جي منزل تي پهتو هوندو ۽ کوهه ۾ به ڏٺو هوندائين. اسان ته نه منڊي ماڪوڙي آهيون نه ڪو کوهه جو اندازو اٿئون. اسين ته واريءَ جا ذرا آهيون جن کي سمنڊ جون ڇوليون ڌڪا ڏيو پيون سٽين!‘ اياز جي اها ڳالهه ته اسين ته ريت جو ذرو آهيون؛ خاوند تنهنجي کاند جو پرو پاند نه ڪوءِ، ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ مون ننڍي هوندي کان شيخ اياز ۾ هڪ صوفي ۽ mystic ڏٺو آهي. ماڻهو ڇا به چون. مونکي به ته ڪافر ۽ دهريو چوندا هئا. الله اجر ڏيندن. اسان ته آهيون ئي ميرا، مندا، گندا، گدلا، ڪوجها، ڪميڻا. هو ته مديون ميٽڻ وارو وڏو رحيم وڏو رحمان وڏو ڪريم ۽ غفار ... ۽ وڏي ڳالهه ته ’معاف ڪندڙ‘ آهي. سندس ڪرم جو پرو پاند يا ماپو آهي ئي ڪونه ! اسان جو معراج آهي ٻاڏائڻ ۽ ليلائڻ.

صاحب تنهنجي صاحبي، عجب ڏٺي سـون،
پـن ٻـوڙيـن پـاتـال ۾، پــهـڻ تـاريـن تـــون،
جـيـڪر اچـيـن مــون، تـه ميـريائي مان لهان.
(شاهه)

ميري کي مانُ ڏيڻ وارو ڪيڏو نه ڪريم هوندو! ته منهنجي وصيت اها اٿوَ ته پاڻ کي ميرو سمجهو. نمي کمي نهاريو، هٿ جوڙ جي واٽ وٺو. پاڻ کي عقل ڪُلُ نه سمجهو. سنڌي ڪلچر ته اهو آهي ته ٻئي جي غلطيءَ تي به چوندا ته ”ادا. تنهنجو ئي ڀَت گهاٽو!“ اڄڪلهه ته عجيب واءُ وريو آهي ۽ ڪهاڙي ڪلچر تي ٽان ڦون پئي پوي. ڪهاڙين کي عام طرح اسين ماڻهو ڏائڻيون چوندا آهيون. ڪهاڙي ته ريڍار، ٻڪرار ۽ مزور جو اوزار آهي. اسان تشدد کان ايترو ته پري آهيون جو ڪهاڙي ته ٺهيو پر جي ڪنهن الهڙ جوان رڳو لٺ کنئي ته به اوطاقن، ديرن ۽ ڪچهرين ۾ پچر هلندي ته فلاڻي جو پٽ وري لٺڙيو ساماڻو آهي! معنيٰ لٺ به عيب، ڪهاڙي ته پري ٿي. اسين ايڏا امن پسند آهيون جو جڳ جهان جو خير گهرندا آهيون.
منهنجي عمر هينئر ستر سال آهي پر ننڍي هوندي وڏڙا جيڪا دعا گهرندا هئا ان ۾ چوندا هئا، رب منهنجا خير، هندو، مسلمان ڏي خير، اوڙي پاڙي ڏي خير. جڳ جهان ڏي خير! يقين ايندوَ ته هندوءَ کي چوندا ئي هئا راڄ جو نياڻيون ۽ ان کان مسلمان عورتون پردو به ڪونه ڪنديون هيون. ڀلو ٿئي سائين جي. ايم سيد جو، جو هندو مسلمان جو ويڇو وڌائي، سياست ڪارڻ منزل گاهه جو ممڻ مچائي نفرتون وڌائي ايڪتا ۽ امن جون ڌڄون اڏائي ڇڏيائين. الله معاف ڪندس! هاڻي وري سنڌي. مهاجر ۽ پنجابي جو مامرو هليو آهي. اڙي ڀائي اسين هزارن سالن کان محبتون ورهائڻ وارا اسان کي نفرتن جي گهاڻي ۾ ڇو ٿا پيڙايو. مونکي ته ائين چوندي ڪو شرم يا اهم محسوس نٿو ٿئي ته مان پنجئي وقت دعا گهرندو آهيان ته هندو مسلمان ڏي خير، بلوچي بروهي ڏي خير، پنجابي پٺاڻ ڏي خير، سنڌي مهاجر ڏي خير! ڇا ڪيان وڏڙن جو ڪيڙيل آهيان. هونئن به نفرت کي اپنائي مان پنهنجي سنڌيت کي ڪيئن ٿو طلاق ڏيئي سگهان؟ سو اي منهنجي اولاد، هندو، مسلمان، پنجابي، پٺاڻ، سنڌي، مهاجر ۽ پاڙيسري سان ائين هلو جيئن پنهنجو رت هجن، بلوچ ته آهي ئي سنڌي. ڏاڍيان ڳالهائڻ، ڪاوڙ غصو ڪرڻ، پڄرڻ، گلا ۽ پچر به، نفرت جون ڌيئون پٽ آهن. انهن ۽ انهن جي سنگت کان پاڻ پري رکو. عهد ڪيو ته ڪو به پنهنجي نازبيا عمل سان توهان کي ايترو ڪيرائي نٿو سگهي جو توهان کائنس نفرت ڪرڻ لڳو.
علم نافع جي تمنا ڪيو. علم نافع معنيٰ اهو عمل جيڪو نفعو رسائي سموري انسانذات کي به، حيوانات، نباتات ۽ ماحول کي. علم جو سرچشمو آهي ايمان: ۽ ايمان آهي عمل. زبان سان ڪنهن جي وجود کي مڃڻ ايمان نه آهي. ائين ته شيطان جي وجود کي به مڃون ٿا پر مٿس ايمان نٿا رکون. ايمان جو لازمي نتيجو آهي عمل. ٻار کي هزار بار سمجهايو ۽ جهلبو ته باهه ۾ آڱر نه وجهه سڙي پوندين، پر هو نه مڙندو. هر هر آڱر باهه ڏانهن وڌائيندو ۽ پوءِ جي هڪ دفعو سيڪ اچي ويس ت