منهنجي وصيت

ه مجال آ جو وري آڱر باهه ڏانهن وڌائي. کيس پختو يقين (ايمان) ۽ علم ٿي ويندو ته باهه ساڙيندي. پوءِ توهان هزار بار کيس يقين ڏياريو ته باهه ڪانه ساڙيندي ته به هو باهه ۾ آڱر وجهڻ جو عمل نه ورجائيندو. ثابت ٿيو ته عمل ئي آهي ’ايمان يا علم ۽ ڄاڻ‘ ۽ پڻ ’ايمان، علم ۽ ڄاڻ‘ آهي عمل. هڪ شخص آيو ۽ اچي حضرت علي عليه السلام کي سلام ڪيائين. پاڻ جواب نه ڏنائون. ٻيهر سلام ڪيائين ته به جواب نه مليس. تڏهن ٽيهر سلام ڪري چيائين ”يا علي! مان تنهنجي ٽولي مان آهيان. پاڻ ڪنڌ مٿي ڪري فرمايائون ته مان تنهنجا ڳل سڪل ۽ چپڪيل ڪونه ٿو ڏسان، تنهنجو پيٽ پٺيءَ سان لڳل ڪونه ٿو ڏسان، تون ڪيئن منهنجي ٽولي مان آهين!“ مار، ڪيڏي نه وڏي ڳالهه! اسين وِک وِک تي بلڪ گرانٺ گرانٺ تي يزيد ۽ يزيديت کي سلام پيا ڪيون پوءِ به دعويٰ ته اسين عليءَ جا حبدار!
حضور ﷺ فرمايو ته ”مان نبي انهيءَ ڪري موڪليو ويو آهيان جيئن ماڻهن جي اخلاق کي زور وٺايان!“ اخلاق جمع آهي خُلق جو. معنيٰ نبوت جو مقصد ئي آهي خُلق ۽ حسن سلوڪ . ٻي حديث شريف آهي ته ”بهترين ورثو جو توهان اولاد کي ڏئي سگهو ٿا سو آهي خلق ۽ حسن سلوڪ!“ اسين آهيون جو وتون وڙهندا ۽ گاريون ڏيندا ۽ وري اهڙن ماڻهن جي همت افزائي ڪندي کين سڏيون ’جيالا ۽ جوشيلا جوان!‘ فردوسي چيو آهي ته، ”تفو بر تو اي چرخ گردان تفو!“ منهنجو ڀيڻويو عبدالحق وڪو رٽائرڊ ايس.پي جو ڏاڍو جهانديده، سمجهدار ۽ ڏاهو ماڻهو آهي سو فردوسيءَ جي انهيءَ شعر جو ترجمو هيئن ڪندو آهي ته ”اڙي ٿُڪ هجئي زمانا، پوءِ ٿُڪ هجئي!“ اها اسان جي اعمال جي صحيح تصوير آهي. اسين شرمسار ٿيڻ بدران الٽو سِيٽيا وتون ۽ وتون ٻين تي تنقيدون ڪندا. ڀائي خُلق ۽ حسن سلوڪ ته پري، صبر ۽ برداشت به ڪونه. نائين نيڻ نهار ته تون ڇا آهين. شاهه سائين ته چئي ڏنو: ”اديون آئون اڻڄاڻ“. اسان مان هر ڪو سقراط بڻيو وتي ۽ وڏي وات وتي ٻين جا پٽڪا لاهيندو.
هو چوني، تون مَ چئو واتون ورائي،
اڳ اڳرائي جو ڪري، خطا سو کائي،
پاند ۾ پائي، ويو ڪيني وارو ڪينيڪي.
(شاهه)
ته خُلق ۽ حسن سلوڪ آهي هيٺاهين وٺڻ، نهٺو ٿيڻ، جهيڻو ڳالهائڻ، مٺو ڳالهائڻ، ڪاوڙ ڪروڌ نه ڪرڻ، ادب لحاظ ۽ نهٺائيءَ سان پيش اچڻ، سهپ ۽ برداشت جو مادو ڌارڻ، ٻين جي ڪم اچڻ، خدمت چاڪري ڪرڻ، هڙئون وڙئون خرچ ڪرڻ، ٻين جي سک لاءِ ڏک ڏسڻ ۽ قرباني ڪرڻ. پوءِ ڏسو ته ڪيڏو نه آنند ٿو اچي ۽ سچو سک ماڻجي. بُري سان ڀلو ڪرڻ ۾ ڪيڏو نه سک ۽ آنند آهي، سو ڪري ڏسو ته خبر پويوَ ته آنند ٿيندو ڇاهي؟ مون کي هن ڪيفيت ۾ غالب ٿو ياد اچي:

نه سنو گر برا ڪهي ڪو ئي، نه ڪهو، گر برا ڪري ڪو ئي،
روڪ لو، گر غلط چلي ڪو ئي، بخش دو گر خطا ڪري ڪو ئي.

غالب تي ڇا لکي ڇا لکجي، منهنجي نظر ۾ هو تمام وڏو شاعر ۽ عظيم انسان هو. فقير منش، تعصب کان ڏور، رضا تي راضي، ڏکن ڏاکڙن ۾ به شگفته، ڇا چئي ڇا چئجي! ڪنهن سان نه الجهندو. معاف ڪرڻ وارو پاڻ کي برو سمجهڻ وارو. منهنجي خيال ۾ ته سچو صوفي هو. جيتوڻيڪ رياضت جي منزلن ۾ ڪونه اڙيو، پر قدرت هن کي عملي طور رياضت جي سڀني منزلن مان گذاريو، پاڻ خبر اٿوَ ته غالب جو ديوان منهنجي سيرانديءَ کان پيو هوندو آهي. سندس هر شعر عجيب آهي.

بازيچهِ اطفال هئه دنيا ميري آگي،
هوتا هئه شب و روز تماشا ميري آگي.

ڏسو ته سهي هن ماڻهوءَ جي عظمت! سولن سادن لفظن ۾ ڪيڏي نه وڏي ڳالهه ڪري ڇڏيائين. سندس هر هڪ بيت لاجواب آهي. فرمائي ٿو:

غالب بُرا نه مان، جو واعظ برا ڪهي،
ايسا ڀي ڪوئي هئه، سب اڇا ڪهين جسي؟
ٻئي هنڌ چوي ٿو:

جـب توقـع هـي، اٺ گـئـي غالــب،
ڪيون ڪسي ڪا، گلا ڪري ڪوئي.

هي ڳالهيون غيب مان ڪنهن تي القا ٿيون ٿين. ڪنهن ڪانڊيري ڪرڙ جي مجال ناهي. منهنجو ايمان آهي ته عظيم شاعر يا اديب اهو ٿيندو جو اول الهه لوڪ هوندو. اهو ئي اهڙين بلندين کي پهچي سگهندو. هڪڙا ڀٽائي گهوٽ جهڙا الهه لوڪ ۽ ٻيا اهي جن تي ڪي گهڙيون اها مخصوص ڪيفيت طاري ٿي وڃي ٿي. خلوص اخلاق، هڏ ڏوکي ٿيڻ، اونو ڪرڻ، ظلم ۽ ظالم کي نندڻ بلڪ مخالفت ڪرڻ، مخالفت منفي جذبو نه آهي. حضور سائين ﷺ فرمايو آهي ته، مظلوم ۽ ظالم جي مدد ڪيو. ظالم کي ظلم کان روڪڻ حقيقت ۾ ظالم توڙي معاشري جي مدد ڪرڻ آهي. غالب چيو، ”روڪ لو گر غلط چلي ڪوئي!“ ڀٽائي گهوٽ چيو، ”ڪريو بري تي بڇ!“، پر رحمة اللعالمين سهڻي ۾ سهڻا الفاظ چيا، ”ظالم جي مدد ڪريو!“ هي آهن الاهيت جا جلوا. ڪيڏو به جبل جيڏو جالوت هجي، ان جي اڳيان اڏول ٿي بيهڻ ۽ چوڻ ته ”آڏو ٽڪر ٽر!“ ڏيک ويک ۽ شهرت کان ڏور ڀڄڻ. اهي سڀ بنياد آهن چڱي ماڻهو ٿيڻ ۽ چڱي ليکڪ ٿيڻ لاءِ . موضوع ٽيڪنيڪ ۽ اسلوب جي ڄار ۾ ڦاسڻ جو ضرور ئي ڪونهي. شاهه لطيف جا ٻه ٽي لفظ کڻو ته انهن ۾ سڀئي فني خوبيون پاڻمرادو اچي ٿيون وڃن. ’اديون آئون اڻڄاڻ‘، ’الا ڏاهي مَ ٿيان‘، ’آڏو ٽڪر ٽر‘، ’ڇپون ڇپر کٽ‘؛ ’ڪِنين سانگو سر جو، ڪي گهوريس ڪيو گهڙن‘، ’هائيءَ هڻان هار‘، ’ڇا جي ڏنگو ڏينهن؟‘ ’ڏينهن، تتي ٿڌي ڪاهه‘، ’ڏمرجي ته به ڏئي!‘، ڏسو ته ڪيڏيون نه اثرائتيون آهون ۽ دانهون ۽ پُڪارون آهن، زمين آسمان کي هيٺ مٿي ڪرڻ واريون، لفظ صرف ٻه ٽي.
ڪٿان جو ڪٿي وڃي نڪتس، پر ڇا ڪجي چوڻو ته آهي. علامه آءِ آءِ قاضي هر هفتي، سولجر بازار ڪراچي ۾ پنهنجي گهر ۾ ليڪچر ڏيندو هو. ڪراچي جا اڪثر پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو، هندو مسلمان پارسي ڪرستان سڀ ايندا هئا. مون پروفيسر ڊيو آرٽ به اتي ڏٺو. اسين ڪجهه شاگرد دوست ايل.ڊبليو هاسٽل کان پيرين پنڌ ويندا هئاسين ۽ پيرين پنڌ موٽندا هئاسين. هالا نوان جو مرحوم ڊاڪٽر محمد اشرف ميمڻ هميشه کلندو رهندو هو، ڏاڍو ملڻسار، محبتي ۽ داناءُ ماڻهو هو. سوال پڇيائينس ته ”علامه صاحب! سُڪن سان گڏ ساوا ڇو ٿا سڙن. ساون ڪهڙو گناهه ڪيو؟“ علامه صاحب چيو، ”ابا! انهن به ته گهوڙا گهوڙا ڪانه ڪئي!“ ننڍڙو سوال ننڍڙو جواب پر معنيٰ بي انت. سو گهوڙا گهوڙا ته ڪرڻي آهي. ماٺ ميٺ ۾ ظلم سهڻ وارو خود ظالم ليکبو، حضور محمد مصطفيٰ ﷺ کان پڇيو ويو ته، ”يا رسول الله ﷺ ! ايمان ڇا آهي؟“ ڪنهن ملان مولوي وارو جواب ڪونه ڏنائون. فرمايائون ته، ”ايمان اهو آهي ته جتي به غلط ڪم ٿيندي ڏسو ته ان کي بزورِ بازو روڪيو.“ ماڻهن سوال ڪيو ته ”يا رسول الله ﷺ ٻانهن جي زور سان روڪڻ جي طاقت نه هجي ته پوءِ؟“ پاڻ فرمايائون ته، ”ٻئي درجي جو ايمان اهو آهي ته پوءِ ان ٿيندڙ ظلم کي زبان سان روڪيو.“ حضرت بيبي زينب سڳوري عليھ سلمها ائين ڪيو ۽ اموي خلافت جي قلعي جون مضبوط ديوارون ڌوڏي ڇڏيائين. سنڌ جي وڏي ۾ وڏي انقلابي، مارئي به ائين ڪيو ۽ مظلوم ماروئڙن کي جاڳائي جهنجهوڙي عمر جي بادشاهي ڪوٽ کي ڪيرائي ڇڏيائين.

ادا مسڪين کي، وهوا وڻي سانگيءَ سندي مصرع،
نمـ�