منڇر جا جوڀن ڏينهن

منڇر جا جوڀن ڏينهن
منڇر جي اولهه طرف ، ڊڀري، ماڇڪا، لهڙي ۽ ڇني. ڪي ننڍا وڏا ڳوٺ ۽ شهر ٽاڪرو ڪنڌين تي آباد آهن. ڏکڻ اولهه ۾ ڪوٽ ٻاروچي کان ويندي ڇني تائين جابلو علائقوآهي انهيءَ ڪري وچ وچ ۾ ڪي ننڍا وڏا ڍورا آهن انهن جي ذريعي برسات جو سمورو پاڻي منڇر ڍنڍ ۾ پوندو آهي. سانوڻيءَ جي مند ۾ منڇر ڀرجي تار ٿيندي هئي ته ٻيڙيون انهن سڀني ڳوٺن وٽ پتڻ ڪنديون هيون ۽ ماڻهن جي آمدورفت ٿيندي هئي، انهن ۾ شاهه حسڻ وڏي ۾ وڏو پتڻ هوندو هو. شاهه حسڻ منڇر جي ٻين ڳوٺن کان ڪافي وڏو هو (اڄ به آهي)، تنهن ڪري بوبڪ شهر ڏانهن وڻج واپار لاءِ گهڻا ماڻهو ايندا ويندا هئا.شاهه مسڻ بابت ماڻهن کي ڪا به خبر نه آهي ته هي ڪير صاحب هو. پر پنهنجو گمان آهي ته هي به ميان وال تحريڪ جو فقير هو جنهن کي هن ماڳ تي انتظام ۽ محصول وغيره لاءِ مقرر ڪيو ويو هوندو. سانوڻيءَ ۾ شاهه حسڻ ۽ بوبڪ شهر تائين سڙهه واريون وڏيون ٻيڙيون هلنديون هيون. شاهه حسڻ کان اولهه طرف ٽنڊو رحيم چڱڙو شهر هو، اهو جبل ۽ منڇر جي وچ ۾ واپار جو مرڪز به هوندو هو. ميان وال تحريڪ جي خاص خليفي ۽ ميان نصير محمد ڪلهوڙي جي منظور نظر ’گاجي شاهه‘ جي درگاهه شاهه حسڻ کان اولهه ۾ ڀت جبل جي دامن ۾ آهي. اتي ٻيا به ننڍا ننڍا ڳوٺ آهن جن جا ماڻهو بوبڪ شهر ڏانهن شاهه حسڻ جي پتڻ کان ٻيڙين رستي ويندا هئا. گاجي شاهه تي هر سال ميلو لڳندو هو ته ان جا عقيدتمند اتر، لاڙ، بدين، ميرپورخاص، نوابشاهه ۽ ننگرپارڪر کان اچي بوبڪ اسٽيشن تي لهندا هئا، جتان ٻيڙين وسيلي منڇر پار ڪري شاهه حسڻ ۾ لهي، اڳتيِ اُٺن تي چڙهي گاجي شاهه تي پهچندا هئا. ان سرگرميءَ سبب رات ڏينهن ٻيڙيون هلنديون هيون. منڇر اتر پاسي ڏنگڙيءَ تائين پکڙيل هئي. اتر پاسي بيد ۽ مير محمد سيهڙُ، شفي ٿلهو، انبساڻي ۽ پنهيارن جا ڳوٺ به منڇر ۾ ٻڌل هئا. اهي سڀ سئو ٻه فٽن تي مٿي دڙن تي هئا، انهن جي چوڌاري پاڻي هوندو هو. اوڀر ۾ اڪتڙ جو شهر ۽ ڀرسان غازيءَ جو ڳوٺ هوندو هو، اِهي ٻئي ڳوٺ پڻ ٿلهن تي هوندا هئا (اڄ به آهن).
انهن ٻنهي ڳوٺن لاءِ هڪ خاص پهاڪو مشهور هو ته ’سنهي مڇي ماربي، لڪائي چاڙهبي، ڪنهن کي به نه ڏيکاربي.‘ اهي ڳوٺ به منڇر ۾ هئا. بوبڪ وڏڙو شهر هو، جيڪو گهٽ ۾ گهٽ ٽي چار سؤ فٽن جي اوچائيءَ تي آهي، بوبڪ جي چوڌاري پاڻي هوندو هو، ڏکڻ پاسي کان دانستر واهه وهندو هو، جيڪو درياهه مان نڪري منڇر ۾ پوندو هو. شهر جي ڀرسان دانستر واهه جي ٻنهي ڪنڌين تي ميربحرن جا گهر هوندا هئا. مڇي مياڻي به اتي هئي. مڇيءَ جا مقاطيدار ميربحر وڏا واپاري هئا. منڇر جي مڇي اتي گڏ ٿيندي هئي، جيڪا سٺ ستر وڏن ٽوڪرن ۾ ڀري، برف ۾ سٿي ٻاهر موڪلبي هئي. هتان ڏورانهن شهرن ڏانهن مڇي اماڻڻ جو وسيلو فقط ريل گاڏي هئي. ِانڪري وڏين ٽوڪرين ۾ ڀريل مڇي روزانو ڏاند گاڏين وسيلي بوبڪ اسٽيشن تي موڪلبي هئي. هر هڪ ٽوڪري ۾ ٻه اڍائي مڻ مڇي پوندي هئي.
انهن ڏينهن ۾ شام جو 5 بجي ڌاري ڪوٽڙيءَ کان جيڪب آباد واري گاڏي ايندي هئي. ان جا ٻه وڏا خاص بريڪ هوندا هئا. اسٽيشن تي چار قلي فقط ان لاءِ مقرر هئا ته اهي ريل ۾ مڇي چاڙهين. ڪي ٻيا مزدور به انهن سان گڏجي مزوريءَ جي آسري ٽوڪرا گاڏي ۾ چاڙهيندا هئا. ريل گاڏي هڪ ڪلاڪ کن بيٺي هوندي هئي، جيستائين سمورا ٽوڪرا چڙهن. مڇيءَ جا واپاري ڊرائيور ۽ گارڊ کي راضي رکڻ لاءِ هڪ هڪ وڏو ڪرڙو سوکڙي ڪري ڏيندا هئا. ساڳي طرح گارڊ ۽ قُلين کي به مزوري ملندي هئي. مزورن کي به ٻه ٽي ڪُرڙا ملندا هئا، اهڙي طرح انهن جي گهرن مان به مڇيءَ جي ٻوڙ جي خوشبوءِ ايندي هئي. ڏکڻ پاسي جهانگارن باجارن تائين منڇر جي حد آهي. ان وقت سڄي منڇر ۾ پٻڻ، بهه، لوڙهه، ڪُم ۽ ڪوڻيون تمام گهڻيون ٿينديون هيون.
منڇر مان سوين مڻ بِهه ۽ لوڙهه نڪرندا هئا. پٻڻ جون ٽڪيون به سوين مڻ نڪرنديون هيون. هرڪو انهن شين جو ذائقو پيو وٺندو هو. اهي شيون وڏن شهرن ۾ وڪري لاءِ به وينديون هيون. ڪُم به سوين مڻ ٿيندا هئا، اهي به سنڌ جي ٻين شهرن ڏانهن مارڪيٽن ۾ ِ ويندا هئا. پَنِ تمام وڏي انداز ۾ پيدا ٿيندي هئي. ميربحر پَنِ جي سنگ جي ٻُور مان وڏي پئماني تي ٻُوراني ٺاهيندا هئا جيڪا سڄي سنڌ ۾ وڪري لاءِ ويندي هئي ۽ ماڻهو شوق سان کائيندا هئا. ڍنڍ جي هڪ سوکڙي لوڙهه ٿئي. لوڙهه ٻن قسمن جا نڪرندا هئا، پهريون نمبر ’کيرولي‘ لوڙهه سڏبو هو ۽ ٻيو نمبر ’ڀنڊ‘. اهي تازا لوڙهه ڳوڻين جون ڳوڻيون ڀرجي وينديون هيون. ڪُم ۽ ڪوڻيون ڀرپاسي وارن شهر ۾ وڪرو ٿيندا هئا. منڇر جا ماڻهو پَنِ جي گاهه مان تڏا ۽ تونريون، ۽ ڪانن مان وڏا پکا ٺاهيندا هئا، جيڪي گهر ٺاهڻ ۾ ڪم ايندا آهن. انهن ڏينهن ۾ سڄي سنڌ ۾ انهن پکن سان گهر ٺاهڻ جو رواج هو. پکا جاين ۾ به ڪم آڻيندا هئا. ٻين ماڻهن لاءِ مٽيءَ جا گهر اڏيندڙ اوڏن جا پنهنجا گهر گهڻو ڪري پکن جا ٺهيل هوندا هئا. اهي گهر مضبوط به ٿين ٿا ته وري لڏپلاڻ ۾ به سولا ۽ هلڪا آهن. سنڌ ۾ گرم مند ۽ غربت سبب تؤنرين ۽ پکن جي تمام گهڻي طلب هوندي هئي.
منڇر ۾ مال جو گاهه خاص ڪري ڏِير ۽ ڍاڍڻي به تمام گهڻي ٿيندي هئي. مالوند ماڻهو اهو گاهه وڍي ٽلا ڪري پاڻي ۾ لوڙهي پنهنجي پنهنجي ٿاڪ تائين کڻي ويندا هئا، ڏِير گاهه کائڻ سان مال تمام گهڻو کير ڏيندو آهي. مالوند لوڪ پٻڻ جي پَنِ به گاهه طور استعمال ڪندا هئا. سانوڻيءَ جي مند ۾ پٻڻ ۽ ڪُوڻين جا گل خوب ٿيندا آهن. اهي ڪي هيڊا، ڪي گلابي، ڪي واڱڻائي، ته وري ڪي بلڪل اڇا گل هوندا آهن، سڄي منڇر گلن سان ڇانئجي ويندي هئي. فجر جو هِير سان گڏ انهن گلن ۽ ٻوٽن جي مهڪ پکڙجي ويندي هئي. اڳ ۾ ذڪر ڪيم ته سانوڻيءَ جي موسم ۾ منڇر ايتري قدر تار ٿي ويندي هئي جو شاهه حسڻ کان بوبڪن تائين وڏيون ٻيڙيون سڙهه تي هاڪاربيون هيون، ڇاڪاڻ ته ان اونهي پاڻيءَ ۾ ونجهه نه لڳندو هو. جن ٻيڙين کي سڙهه نه هوندا هئا ، اهي تانگهي پاڻيءَ ۾ ڪنڌي ڪنڌي ڏيئي، ڦيرو ڪري ونجهه تي شاهه حسڻ کان ڪنگ سوار کان ڦري مهيجِي ۽ شفي ٿلهي، ڀلاين واري ٿلهي ۽ گرڪڻي کان ڦري بوبڪن تائين وينديون هيون. سڙهه واريون ٻيڙيون طوفاني رفتار سان هلنديون هيون . شاهه حسڻ کان بوبڪن تائين ڏيڍ ڪلاڪ ٿي لڳو.
ڏنگڙي، بيد، شفي ٿلهو، دائمجي مياڻي، ابساڻي، اڪتڙ ۽ عاربي ڳوٺن جي ڀرپاسي ۾ لاڙِي ساريون خوب ٿينديون هيون، جو اها پوک پاڻيءَ جي آهي. پاڻي ٻه انچ وڌي ته ساريءَ جو سلو چار انچ وڌندو. ساريون معنيٰ پاڻي! خاص ڪري لاڙي جنس کي گهڻو پاڻي گهرجي. هن علائقي ۾ ته لابارو به بتيلن (ننڍين ٻيڙين) تي ئي ڪندا هئا.
پاڻيءَ جي لهڻ کان پوءِ منڇر جي چوڌاري سرنهن، ڄانڀو، توريون، سرنهن، ڌاڻا ۽ ڪڻڪ جو فصل ٿيندو هو. بوبڪ جي اوڀر طرف ڀنگ ۽ تماڪ تمام گهڻي ٿيندي هئي. ڀنگ ۽