منڇر جا جوڀن ڏينهن

تماڪ جو فصل جو پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ڪافي هو، هندو لوڪ اهو فصل ڪافي شوق سان پوکيندا هئا. اهي تماڪ پوکڻ، محنت ڪرڻ ۽ پچائڻ جا ماهر هئا، بوبڪائي تماڪ جي سڄي سنڌ ۾ هاڪ هئي. تماڪ کي روزانو گُڏ ۽ ٻاڪرو ڀاڻ کپي. لاباري کان پوءِ ڏکيو ۽ اهم مرحلو تماڪ پچائڻ جو ٿئي ٿو. هاري تماڪ کي تڏن ۾ ويڙهي رکندا هئا ۽ وقت سر اٿلائيندا پٿلائيندا آهن ته جيئن هيٺيون تماڪ سڙي نه وڃي ۽ مٿيون ڪچو نه رهجي وڃي.
ان زماني ۾ ڀنگ جي پوک آبڪاري پوليس جي نگراني ۾ڪندا هئا، بوبڪن جي گنڊين واري ڀنگ مشهور هوندي هئي. بوبڪ جي ڀرپاسي ۾ وڏف يا سؤنف به گهڻي مقدار ۾ پوکيندا هئا. وڏف، ڀنگ ۽ تماڪ جي مارڪيٽ سڄي سنڌ ۾ هئي.
سانوڻيءَ جي مند ۾ جڏهن درياهه مان پاڻي چڙهندو هو ته اڙل واهه ۽ (سيوهڻ ۽ بوبڪ اسٽيشنن جي وچ ۾ موجود) ٻين ننڍن وڏن ڍورن وسيلي پاڻي سڌو منڇر ۾ ويندو هو. دانسترواهه رستي به وڏو پاڻي منڇر ۾ داخل ٿيندو هو.
محترم ڪمال الدين لغاريءَ پنهنجي هڪ مضمون ’منڇر زوال کان اڳ‘ ۾ پنهنجيون يادگيريون سهيڙيندي لکيو آهي ته ” جڏهن منڇر جڏهن چاڙهه ۾ هوندي هئي ۽ اسڪولن جا شاگرد بوبڪ اسٽيشن کان آراضيءَ جي شهر ۾ انگريزي اسڪول ۾ پڙهڻ لاءِ ويندا هئاسين ته وچ تي هڪ ڍورو هوندو هو. ان مان لنگهي اراضي اسڪول ۾ ويندا هئاسين. (ڍورو) ڪڏهن تمام وڏو ٿي ويندو هو ته وڃي نه سگهندا هئاسون. پوءِ ٻيڙي ايندي هئي، انهيءَ وسيلي ماڻهو ايندا ويندا هئا. ڍورا تيز وهندا هئا.“
منڇر کي برساتن جي مند ۾ نئيوُن به ڀيرينديون هيون. جبلن تي برسات ٿيندي ته جبلن جو پاڻي نئن جهانگارا، گورڪ نئه، مليرڙي جهانگارن کان منڇر ۾ داخل ٿيندو هو. اولهه پاسي کان نئه نئيگ، انگئي، هليلي، ڪڪڙاني، نلي (نَري)، سوري ۽ نئه گاج جو ڪجهه حصو نئن سول (شول) جي رستي انهن سڀني نين جو پاڻي سڄي ڪاڇي کي ريج ڏيندو لهڙيءَ کان اچي منڇر ۾ پوندو هو. اتر پاسي کان الهندو نارو به سنڌو منڇر ۾ داخل ٿيندو هو، ان جو پيٽ ڪافي وڏو هو جنهنڪري ٻيڙين رستي آمدو رفت ٿيندي هئي.
منڇر جي خاص سونهن سياري جا آبي پکي هئا، جيڪي نومبر مهيني کان وٺي مارچ ۽ اپريل تائين سنڌ ۾ داڻي پاڻيءَ جي تلاش ۾ ايندا آهن، انهن پکين منڇر مان خوراڪ ختم ٿيڻ ۽ منڇر جي غيرمحفوظ هئڻ سبب هتي اچڻ ڇڏي ڏنو آهي، هاڻي اهي هتي لهڻ بدران ٻين ڍنڍن ڏانهن هليا وڃن ٿا. منڇر جا مهاڻا سياري ۾ انهن پکين جو وڏي پئماني تي شڪار ڪندا هئا، اها سندن سياري جي اهم روزي هئي. مهاڻن وٽ انهن پکين جي شڪار جون خاص ترڪيبون هيون جيڪي هنن صدين جي سفر ۾ سکيون هيون.
مهاڻن وٽ مڇيءَ جي شڪار جا به کوڙ سارا طريقا آهن. انهن مان هڪ طريقو ’ڀَن‘ آهي. اها پُر شور سرگرمي وشال منڇر جي سيني تي ڪنهن رسم جيان دلچسپ لڳندي هئي. ملاح ٻيڙين تي سوار ٿي مڇيءَ جي ڦاسائڻ لاءِ ڀن وجهندا هئا. . هُـو گول دائري ۾ ونجهه کوڙي ان کي چوڌاري پاڻي جي مٿاڇري کان تري تائين مضبوطي سان ڄار ويڙهي ان ۾ ٿورو لنگهه ڇڏي ڏيندا هئا. اڃا رات ئي هوندي ته ڏهه ٻارهن ٻيڙيون گڏجي ڌاڙ وڄائي مڇيءَ کي پري ان ڀن طرف هڪلينديون هيون. سڀ ٻيڙيون سڀ اڌ گول دائري ۾ هلنديون هيون. ڪاٺ جي هڪ ترڪيب ۾ وڏي ڀنگاري ٿالهي وجهي ان کي ٻيڙيءَ جي آڳل تي زور سان وڄائيندا هئا. ڪن ملاحن کي ڌاڙ جو اهو آواز ڪن ڦاڙ لڳندو هو ته وري ڪن کي اهڙو سريلو ۽ مٺو آواز لڳندو هو، جو ڇا چئجي!! پري کان اهو آواز واقعي پُر اسرار ۽ وڻندڙ لڳندو هو. ڌاڙ مهل ملاح گهڙي گهڙي زور سان ’الله!، الله!‘ به چوندا ويندا ۽ ڌاڙ پيا وڄائيندا هئا، اهڙي طرح گهڻي کان گهڻي مڇي هڪلي پَن ۾ گڏ ڪندا ۽ پوءِ ڀَن جي مـُنهن کي رَڇ ڏئي سوگهو ڪري، پوءِ ڪُڙهيون کڻي پن ۾ اندر لهي پوندا هئا. ملاح اهڙي طرح ڪڙهين سان مڇي وٺندا، سُوئي سان ڏوريءَ ۾ وجهندا ويندا هئا. هڪڙي ڀن ۾ چاليهه پنجاهه مڻ مڇي ڦاسائي وٺندا هئا. منڇر ۾ اهڙا چار پنج ڀن وجهندا هئا.
شڪار جي هڪ ٻئي نموني کي ڦيرو چوندا آهن، جنهن ۾ ونجهه کوڙي ان سان ڊگهو ڄار ٻڌندا آهن. ان ڄار کي ڪمان جي دائري وانگر وڇائيندا آهن، ٻئي ڇيڙي وٽ به ونجهه کوڙي ان سان ڄار کي ٻڌي ڇڏيندا آهن. ڄار پاڻي جي مٿاڇري تائين سانن جي سهاري پاڻيءَ جي سطح تائين بيٺو هوندو آهي. هي سانن واري ڄار ننڍي پاڻي يعني گهٽ ۾ گهٽ پنج ڇهه فٽ اونهي پاڻي ۾ وجهندا آهن، پوءِ ملاح ڪُڙهيون کڻي پري کان وڃي پاڻي ۾ لهندا آهن. ڪلهو ڪلهي ۾ ملايو ڪُڙهين سان مڇي وٺندا، وڇايل سانن واري ڄار طرف هلندا ويندا. هن شڪار ۾ شايد مايون به ڪجهه حصو وٺنديون هيون. مايون ٻيڙيون ڪاهي سانن جي ڀر ۾ اينديون. جيڪڏهن سانو لُڏيو ته معنيٰ مڇي ڄار ۾ ڦاٿل آهي، مايون ان ڦاٿل مڇيءَ کي جهلي وٺنديون ته متان پوئتي وري ڄار مان نڪري نه وڃي تان جو ڪُڙهيون هڻندا، مڇي وٺندا ان ڄار تائين پهچندا ته ڦيرو ختم ٿيندو. ڀن ڏينهن ۾ هڪ دفعو ٿيندو هو. ڦيرو سڄي ڏينهن ۾ ٻه دفعا وجهندا هئا، اهو سمورو نظارو شاهه حسڻ واري ريسٽ هائوس جي ڇت تان چڱيءَ طرح ڏسڻ ۾ ايندو هو.
منڇر ڏانهن نگاهه ڪبي هئي ته ڪٿي پٻڻ جي اڇن گلن جي اڇاڻ نظر ايندي هئي، ڪٿي ڪوڻين جي گلن جي هيڊاڻ ته ڪٿي گاهه، پٻڻ ۽ لوڙهن جي پنن جي ساوڪ نظر ايندي. ڪنهن پاسي نگاهه ڪبي ته آڙين جي ولرن جي ڪاراڻ پئي نظر ايندي ۽ پکين جي قسمين قسمين ٻولين جا ٻول پيا ٻڌڻ ۾ ايندا ته وري ڪٿان بدڪن جي شور جو پڙلاءَ ڪنن تي پوندو هو. ڪنهن پاسي کان ڪنگن جي ’ڪهه ڪهه‘ ته وري ڪٿان ڪانهيرن جي ڪوڪ پئي پوندي هئي، ڪٿي ٻگهه ولرن ۾ پيا ٻاڪاريندا هئا.
هاڻي، اهي ماضيءَ جون خوبصورت يادون ئي بچيون آهن. اها سڄي سونهن سکر بيراج نڪرڻ کان اڳ هئي. هاڻي ته فقط نالو وڃي بچيو آهي. منڇر اقتصادي، ثقافتي ۽ ماحولياتي طور پوريءَ طرح زوال جو شڪار ٿي چڪي آهي يا ايئن کڻي چئجي ته هڪ سونهن جو موت جو شڪار آهي!
اها تبديلي تڏهن آئي جڏهن سنڌ ۾ بئراج سرشتي جي ابتدا ٿي. تڏهن، سڀ کان پهرين منڇر ڍنڍ جو پاڻي نيڪال ڪرڻ لاءِ جهانگارن واري پاسي منڇر مان’ڇنڊڻ‘ نالي هڪ اونهو ۽ ويڪرو واهه تمام تيزيءَ سان کاٽيءَ جي مشينن وسيلي تيار ڪيو ويو. کاٽيءَ جون مشينون رات ڏينهن مسلسل هلنديون رهيون ۽ اهو ڇنڊڻ واهه کوٽي سيوهڻ کان درياهه ۾ داخل ڪيائون. جنهن کي هاڻي مورلڪ سڏيندا آهن.ان واهه وسيلي منڇر جو پاڻي تر تائين درياهه ۾ وهائي ڇڏيائون. ۽ پوءِ به جمع ٿيندڙ پاڻي گهڻي ڀاڱي نيڪال ٿيندو رهيو.
اتر پاسي کان فلڊ پروٽيڪشن بند تيار ڪيو ويو جيڪو لاڙڪاڻي ضلعي کان شروع ٿي، جوهي تعلقي کان هلندو، بوبڪ شهر جي اولهه پاسي کان ٿيندو ۽ اڙل واهه جي اترئين ڪپ سان وڃي درياهه واري فلڊ پروٽيڪشن بند س