منڇر ۽ پکي

منڇر ۽ پکي
سياري جي آمد ۽ سائبيريائي هوائن سان لاڏوڻي پکي ۽ بدڪون يورپ مان ۽ ملڪ جي اتر کان اَن ۽ گرم پاڻين جي تلاش ۾ سنڌ ايندا آهن. ڪو وقت هو جڏهن منڇر تي بيشمار پکي ايندو هو. انهن جا قسم ۽ تعداد به وڏو هوندو هو. پري پري جا ماڻهو اهو منظر ڏسڻ ايندا هئا. هوريان هوريان پکين لاءَ منڇر جو ماحول خراب ٿيندو ويو. 1988 ڌاري منڇر تي 25000 پکي هئا، سياري ۾ انهن جو تعداد اڃا به گهڻو هو، اڄڪلهه ڪو چيهو به اڏامندو نه ٿو ڏسجي، لاڏوڻي پکي به نٿا اچن.
پاڻيءَ جي scarcity ، غذائيت جي کوٽ سان زهريلن مادن ۾ اضافو ۽ لٽ جو ڀرجڻ منڇر جي تباهيءَ جو ڪارڻ بڻبا ويا. پاڻي زهريلو ۽ سنڌوءَ مان ڀرتي ختم ٿي وئي اهي. هاڻي ٿلهي ليکي منڇر جو ماحولياتي نظام ڦِٽي ويو آهي. اهو سلسلو چار پنج ڏهاڪا اڳ شروع ٿيو ۽ 1951 کان پوءِ 1974 ۾ ڍنڍ مڪمل سڪي وئي. 91-1989ع ۾ ڍنڍ جي مختلف پاسن تان پاڻيءَ جا نمونا وڃي تجزيو ڪيو ويو هو ته خبر پئي ته ان ۾ پِي پِي ايم (parts per million) جيڪا فقط 500 کان 1500 هئڻ گهرجي، 500 کان 4000 سطح تائين نمڪيات آهي. ان ڪري ڍنڍ مان غذائيت ختم ٿي وئي، ان سبب سڄو حياتياتي چڪر متاثر ٿي ويو.
پاڻيءَ جي معيار بابت خطرناڪ صورتحال ڪجهه هن ريت سامهون آئي:

شاهه حسڻ وٽ گَـهري پاڻيءَ ۾ آر ڊي 25 منڇر ڪنڌيءَ وٽ
سال PPM سال PPM سال PPM
1994 1660 1994 1468 1994 1620
1995 2644 1995 3312 1995 3324
1996 3644 1996 2528 1996 1600
1997 6068 1997 4868 1997 6832
1998 8480 1998 5620 1998 6950
1999
2000

گذريل 55 سالن ۾ انساني سرگرمين سبب ڍنڍ جي حالت بدلجي وئي آهي. سنڌو نديءَ سان واهن جو تعلق ٽٽڻ سبب مٺي پاڻيءَ جي آمد بند ٿيندي وئي آهي. ڍنڍ ۾ مڇيءَ جي بقا لاءِ گهٽ ۾ گهٽ RL 104 (فقط چار فٽ) پاڻي گهرجي، ڍنڍ ۾ موجود پاڻي پمپن ذريعي نه ڪڍڻ گهرجي جيڪو آبادگار زمينو ن آباد ڪرڻ لاءِ ڇڪين ٿا.

نتيجو
منڇر هن علائقي ۾ قدرت جو اڻملهه تحفو آهي جنهن تي سنڌو منڇر تهذيبن جنم ورتو ۽ جنهن تي جابلو ڪَڇ ۽ اوسي پاسي جي ماڻهن جي زندگيءَ جو دارومدار آهي. منڇر تي آبادي ۽ مڇي ٿئي ٿي. ماڻهن کي هتي جيئڻ لاءِ تازو ۽ مِٺو ماڻي کپي ته جيئن زندگي ۽ معاشي سرگرميءَ سان گڏ ثقافت برقرار رهي. ڍنڍ هٿرادو سببن ڪري تباهه ٿي آهي، ان تباهيءَ ۾ قدرت جو ڪوبه هٿ نه آهي. هن تي واٽر مئنيجمينٽ ڪري سگهجي ٿي، پر اها تباهيءَ جو شڪار ڪئي وئي آهي. ان جا اڪثر ٻُوٽا ۽ ٻي زندگي تباهه ٿي آهي، سڀڪجهه ويران ٿي ويو آهي.

ته پوِ نيٺ ڇا ڪجي؟
• 2600 ايڪڙن لاءِ پاڻي مهيا ڪجي جنهن جي سطح 113 فٽ کان 106 فٽن تائين گهٽ وڌ ٿيندي رهي. * مختلف ڦاٽن تان آبپاشيءَ ذريعي 46000 ايڪڙ آبادي لائق زمين آباديءَ لاءِ خاطري ڪجي. * هڪ لک مهاڻن لاءِ جيئڻ جو سامان بحال ڪجي* مال لاءِ ماحول بحال ڪجي * نئِن جا منهن ٻڌي بند قائم ڪجن ته جيئن جبل ۾ ’رود ڪوهي‘ نظام جوڙي سگهجي* پکين، مڇين ۽ جانورن لاءِ خوشگوار فطري ماحول بحال ڪجي ۽ سياحت کري فروغ ڏجي.* ڍنڍ جي مڪمل سروي ڪجي ۽ ان کي مقامي ماڻهن جي مدد سان بحال ڪجي. منڇر کي MNVD کان آجو ڪجي * سنڌوءَ جو مٺو پاڻي واهه ذريعي ڇڏيو وڃي. سيوهڻ بئراج قائم ڪيو وڃي جنهن سان ڍنڍ ۾ پاڻيءَ جو مستقل ذخيرو ٿي سگهي.* ڍنڍ جي وڏي کوٽائي ڪجي. * مهاڻن کي ڍنڍ صاف سٿري ڪيئن رکجي، تربيت ڏجي. ڊيزل انجڻ ٻيڙين جي اجازت نه ڏجي ته جيئن تيل پکڙجڻ سبب ڍنڍ جي خرابيءَ جو امڪان باقي نه رهي * نَڙ ۽ پَن گاهه ڪڍيو وڃي * ٻيڙيءَ تي رهڻ جي ماحول ۾ بهتريءَ جي تربيت ڏجي * گاج جي پاڻيءَ جو 25 سيڪڙو منڇر ۾ پوي ٿو، ٻيو ڪاڇي جي پَٽن ۾ بخارات ٿي اڏامي ٿو، اهو پاڻي بچائجي *پاڻيءَ جو تجزيو بار بار ٿيندو رهي.
• (هي انگ اکر نصير ميمڻ جي مضمونEnvironmental Degradation of Manchhar lake تان ورتا ويا آهن جيڪو ڊان اخبار ۾ جولاءِ 2000ع ۾ ڇپيو).