منگهو پير

منگهو پير

منگهو پير



”نيل کانپوءِ سنڌو ٻيو درياهه آهي جنهن ۾ واڳون رهن ٿا.“ خبر ناهي ته تاريخدانن کي اها غلط فهمي ڇو ٿي؟ ڪنهن وقت ۾ راويءَ ۾ به واڳون هئا، جيڪڏهن راويءَ کي سنڌوءَ ڏن ڀرو ندي چئي نظر انداز ڪجي، تڏهن به حب ندي باقي آهي، جنهن ۾ واڳن جي موجودگيءَ بابت پڙهجي ٿو.

سڪندر اعظم، جڏهن سنڌوءَ جي ڪناري پنهنجين اکين سان واڳون ڏٺو ته کيس پڪ ٿي هئي ته هجي نه هجي سنڌوءَ جو نيل سان ڪو نه ڪو ڳانڍاپو آهي. هونئن، جڏهن هيروڊٽس ۽ ٻين تاريخدانن کي اهو اطلاع مليو ته، سنڌوءَ جي تري واري گپ مان هڪ وڏو ڪينئون نڪري اٺ ۽ ڍڳا ڳڙڪائي وڃي ٿو، تڏهن کين سچ پڇ ڏاڍي حيرت لڳي هوندي!

سنڌ ۾ واڳوئن جو وجود ته پڪ سان تڏهن کان هوندو جڏهن ماڻهوءَ جو وجود به نه هوندو. خشڪيءَ ۽ پاڻيءَ ۾ رهندڙ مخلوق جو هيءُ قسم، ڌرتيءَ تي ميسوزوئڪ دور ۾ اڄ کان 135 ملين سان اڳ پيدا ٿيو. هن جانور، کاري بدران مٺي پاڻيءَ ۾ رهڻ ڇو پسند ڪيو؟ ان بابت علم حيوانيت جا ماهر بهتر ٻڌائي سگهن ٿا پر اسان ڏسون ٿا ته اوائلي دور جي هيءَ مخلوق سنڌ، سنڌوءَ جي ڏن ڀرو ندين ۽ حب ندي ۾ موجود آهي. ندين کان سواءِ سنڌ جي ٽاڪرو علائقن ۾ موجود چشمن ۽ ڪنڀن ۾ به هيءُ جانور ملي ٿو. ائين محسوس ٿئي ٿو ته، جڏهن سنڌوءَ جو پاڻي ڪراچيءَ ويجهو ڪورنگي ۽ ڦٽي ڪريڪ لڳ ڇوڙ ڪندو هو، تڏهن اها مخلوق ڪنهن نديءَ کان ٻيءَ طرف به منتقل ٿي. يا وري اها راءِ به ڏيئي سگهجي ٿي ته، جڏهن پاڻين ۾ چاڙهه هو تڏهن اهي ڪنڀ، چشما ۽ برساتي نديون پاڻ ۾ گڏيل هيون پر پوءِ جيئن جيئن چاڙهه ختم ٿيو تيئن تيئن ان مخلوق مٺي پاڻيءَ جي درياهن، چشمن ۽ ڪنڀن ۾ رهڻ کي ترجيح ڏني. ڪجهه محققن جي راءِ آهي ته، چشمن ۽ ڪنڀن ۾ واڳونءَ جو نسل هٿرادو طور پاليو ويو آهي.

اهو سچ آهي ته، هندو ڏندڪٿائن ۾ واڳونءَ کي مقدس سمجهيو وڃي ٿو. ڀڳوان کي زبان نه هوندي آهي ۽ نه ئي وري کيس زبان جي ضرورت آهي، واڳونءَ کي به زبان نه هوندي آهي، ان ڪري جهليل شڪار کي سڄي جو سڄو ڳهي ويندو آهي. زبان جي غيرموجودگيءَ کي ڀڳوان جي صفت سان هڪجهڙائي ڀانيو وڃي ٿو، ۽ واڳونءَ کي ڀڳوان جو هڪ روپ ڀانئي پوڄيو وڃي ٿو. گهڻو ممڪن آهي ته، آڳاٽن وقتن ۾ سنڌ جي ٻين علائقن ۾ به منگهي پير وانگر، واڳون پالڻ ۽ پوڄڻ لاءِ واڳن جا ٻچا وڌا ويا هجن.

ڪراچي ويجهو حب ۽ منگهي پير کان سواءِ ٽي ٻيا ماڳ به سجهن ٿا. جتي اڄ به واڳون آهن يا ڪنهن وقت ۾ هئا پر هاڻي ناهن. ابراهيم حيدري ۽ ريڙهي مياڻ جي وچ ۾ ”واڳون ڏر” يا ”واگهو ڌر“ اڃا موجود آهي. ٻيو ماڳ هاليجي ڍنڍ آهي، جنهن جي اتر واري ڪنڌيءَ وٽ، هڪ ٻيٽ تي واڳون پسار ڪندا ڏسي سگهجن ٿا. ٽيون ماڳ ڪراچيءَ جي اتر ۾، واقع مهير جبل جي ڏاکڻين حصي ۾ آهي. اتي به هڪ چشمو آهي جيڪو کڏون، ڪنڀ ۽ غارون ٺاهي ٿو. هڪ وڏي غار ”لاهوت اِتڙي“ سڏجي ٿي، ان غار ۾ واڳونءَ يا واڳوئن جو گهر آهي. اسان هتي واڳوئن جي پيرن ۽ ريڙهن جا نشان نوٽ ڪيا. مقامي ماڻهو ٻڌائين ٿا ته، ڪڏهن ڪڏهن ڪي هندو هتي اچي، واڳونءَ کي ڀيٽا ڏين ٿا.

سنڌ ۾ واڳونءَ جي پوڄا جا ٻيا قديم مرڪز ٺٽي ۾، لاکو پير قبرستان، دادوءَ ۾ رني ڪوٽ ۽ شڪارپور ته پڪ سان رهيا آهن، ڪرنل ايسٽوڪ 40_1839 ۾ منگهي پير تي ويو هو. ان ماڳ کي ”مگر تلاءُ“ سڏي ٿو. هو لکي ٿو ته، واڳوئن جي سنڀال ڪندڙ پوڙهي مجاور فقير ڏنڊي اُڀي ڪري واڳوئن کي سڏ ڪيو ته واڳون سجاڳ ٿي ڪناري تائين وڌي آيا. فقير جڏهن انهن کي ترسڻ لاءِ چيو ته، اهي ويهي رهيا. ساڳي طرح علي احمد بروهي، لاکي پير تي واڳونءَ بابت ذڪر ڪندي لکي ٿو ته، ان جو نالو موتي فقير هو، جڏهن واڳونءَ کي موتي فقير جي نالي سان سڏ ڪيو ويو ته اهو پنهنجي ڏر مان وات ڦاڙي نِڪري آيو. اهو واڳون به منگهي پير جي واڳن وانگر گوشت جي ... ..تي ٻاهر نڪري آيو هو. پاليل واڳوئن کي اها خبر آهي ته جڏهن ماڻهو ڪن مخصوص آوازن سان سڏين ته ان جو مطلب اهو آهي ته کين کائڻ لاءِ گوشت ڏنو ويندو. بس اها بک ئي ته آهي، جيڪا جانور ۽ پکين کي ماڻهن جي اشاري تي نچائي ٿي.

تفريح مهيا ڪرڻ لاءِ واڳون پالڻ جو رواج اڄڪلهه ٿائيلنڊ ۾ آهي. اتي سياحن کي ريجهائڻ لاءِ هنن خطرناڪ جانورن کي جديد تلائن ۾ پاليو وڃي ٿو. ڪي مخصوص ٿيل ماڻهو انهن کي گوشت کارائين ٿا. واڳون، انهن ماڻهن جي هڪلن، سڏن ۽ ڪاٺين ۽ اهڙن ٻين اشارن تي سندن آڏو وات ڦاڙي بيهن ٿا. واڳوئن کي کاڌو ڏيندڙ ماڻهو، واڳوئن جي وات ۾ هٿ وجهن ٿا، ڪاٺيون هڻن ٿا. پر واڳون مڇرجي مٿن حملو نه ٿا ڪن. بالڪل ائين جيئن منگهي پير تي واڳوئن جو مجاور ۽ واڳون آهن. فرق اهو آهي ته، منگهي پير تي تلاءُ قديم آهي ۽ واڳوئن کي عقيدي هيٺ احترام جوڳو جانور سمجهي پاليو وڃي ٿو. چوندا آهن ته، ماڻهو سڀني جانورن ۽ پکين کي هيرائي سگهي ٿو پر چار جنسون ڪڏهن به هري نه ٿيون سگهن، پکين ۾ ڪانءُ جانورن ۾ بگهڙ، نانگ ۾ کپر ۽ پاڻيءَ ۾ واڳون. کپر بابت جوڳين جي راءِ ڪهڙي آهي، سا ته مون کي خبر ناهي، البت واڳونءَ جهڙو جانور ماڻهن جي هڪل تي هلندو منگهي پير تي ڏسي سگهجي ٿو.

فقير چون ٿا ته، منگهي پير وٽ رهندڙ واڳون اصل ۾ منگهي پير جي مٿي مان ڪريل جُون (Lice) آهن. ظاهر آهي ته، مسلمان فقير واڳوئن کي ڀڳوان ته نٿا چئي سگهن. هنن واڳن کي ڪنهن نه ڪنهن جواز هيٺ منگهي پير سان ڳنڍي ڇڏيو آهي. هتي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته، آخر منگهو پير ڪير آهي. هو ڪٿان ۽ ڪڏهن هتي آيو؟ ان کان سواءِ ائين ڇو آهي ته، منگهي پير جي ميلي تي سڀ کان وڌيڪ شيدي برادري پهچي ٿي؟ هو هتي ”مگر مان“ تي سڄيون سڄيون راتيون بي خود ٿي ڇو ٿا نچن؟

زولاجيءَ جي ماهرن جو چوڻ آهي ته، سنڌوءَ نديءَ ۾ واڳونءَ جو اهو نسل عام هو، جنهن کي عام طور تي سيسر چيو وڃي ٿو. ان جو وات واڳونءَ جي ڀيٽ ۾ سوڙهو ٿئي ٿو، تنهن ڪري گهٽ خطرناڪ آهي پر منگهي پير وارا واڳون وڌيڪ خطرناڪ نسل جا آهن. ماهرن جو خيال آهي ته، اهي حب نديءَ سان تعلق رکن ٿا، جيڪا ڪنهن وقت ۾ منگهي پير وٽان لنگهندي هئي. هاڻي به حب ۽ منگهي پير وچ ۾ ڪو گهڻو پنڌ ناهي.

ڪجهه ماهرن واڳون پوڄا کي مصري تمدن جو حصو سڏيو آهي، ڇاڪاڻ ته قديم مصر ۾ نيل نديءَ جا واڳون به پوڄيا ويندا هئا. ڇا شيدي نسل جا ماڻهو، جن جو اصل وطن آفريڪا آهي، ان نسبت سان منگهي پير تي مگرمان جي ٽاپ تي نچن ٿا؟ اهو هڪ سوال آهي جنهن تي اڃا تحقيق نه ٿي آهي. هڪ ڏندڪٿا چوي ٿي ته، منگهو پير ست اٺ صديون اڳ (تيرهين صدي عيسويءَ ۾) عربستان مان اڏامي آيو هو. جڏهن هو هتي لٿو ته، سندس مٿي مان جُون (واڳون) ڪري پيون. ان مهل قدرت هتي زمين مان ٻه چشما جاري ڪيا ۽ واڳون انهن مان هڪ ۾ گهڙي ويا.

منگهو پير جي لفظي معنيٰ تي ڪافي بحث �