منگهو پير: واڳون پُوڄا جو قديم آستان

منگهو پير: واڳون پُوڄا جو قديم آستان

ڪراچي ميونسپل ڪارپوريشن آفيس کان 15 ڪلوميٽر اتر طرف هڪ قديم ثقافتي ماڳ آهي، جنهن کي ملڪ ۾ ’منگهو پِير‘ جي نالي سان ڪافي شهرت آهي. پر اها شهرت ان لحاظ کان ناڪافي آهي جو دنيا ۾ ان نوعيت جي ٻين ماڳن کي ان کان تمام وڌيڪ اهميت سان نروار ڪيو ويو آهي. اڄڪلهه نيشنل جاگرافي چئنل تان اوڀر وارن ملڪن خاص ڪري ٿائيلينڊ جي اهڙن ماڳن جون دستاويزي فلمون ڏاڍي اهميت سان ڏيکاريون ۽ ڪافي شوق سان ڏٺيون پيون وڃن جتي خطرناڪ جهنگلي جانورن کي پاليو وڃي ٿو. ڏور اوڀر جي انهن ماڳن تي واڳون پاليا ۽ انهن کي تربيت ڏني وڃي ٿي. نيشنل جاگرافيءَ واري دستاويزي فلم ۾ واڳون سنڀاليندڙ همراهه واڳونءَ جي نڙيءَ ۾ اندر تائين ٻانهن وجهي ٿو يا واڳونءَ جو وات کولي پنهنجي مُنڍي ان ۾ وجهي ڏيکاري ٿو، واڳون ڪنهن پالتو ڪُتي وانگر اکيون ٻوٽي ۽ وات پَٽي بي حرڪت بيٺو رهي ٿو ۽ مُلڪان ملڪ جا سياح اهو تماشو ڏسي ”واهه! واهه!“ ڪن ٿا.

منگهي پِير تي به هڪ اهڙو ئي تماشو صدين کان جاري آهي. واڳون پالتو ڍورن وانگر فقير جي سڏن تي کڏ مان ٻاهر نڪرن ٿا ۽ ان جي حڪمن تي عمل ڪن ٿا. هتي واڳن کي ڪا خاص تربيت ڏنل نه آهي. بس! اهي ته هتان جي ريت کي سمجهي ويا آهن. ان رواج تي هلبو ته ڪجهه نه ڪجهه کائڻ لاءِ ملندو! هِتي ته نه فقيرن کي خبر آهي ته واڳن کي ڪيئن تربيت ڏجي، ۽ نه وري ڪنهن کي احساس آهي ته منگهي پير جي واڳن جي حقيقت ۽ اهميت ڇا آهي، ۽ نه وري اهو پتو آهي ته هن اداري کي هڪ سٺي سياحتي مرڪز ۾ ڪيئن بدلائي سگهجي ٿو.

ڪيپٽن ايسٽوِڪ اڄ کان ڪي 150 سال اڳ جڏهن منگهي پير تي آيو تڏهن هن ڏٺو ته اتان جو هڪ پوڙهو مجاور فقير هڪ جادوگر جيان اچي اتي پهتو ۽ ٻه ٽي رپيا وٺي پنهنجي جادوءَ جي ڏنڊِي اڀي ڪري ڍنڍ ۾ مئل روحن کي وڏي آواز سڏڻ لڳو، ”آءُ ! آءُ! ... آءُ، آءُ!“ هن ٻه ٽي ڀيرا زور سان سڏ ڪيا جنهن تي ان تلاءَ جو پاڻي انهن راڪاسن سان جيئرو ٿي پيو ... ان مداريءَ جو پنهنجن شينهن تي پورو پورو ضابطو هو ، اهي لٺ جي اشاري سان بيهي رهيا ... ۽ جڏهن هن چيو ته ’بيهو!‘ تڏهن اهي سندس حڪم جي تعميل ۾ وات پٽي پيٽ ڀر ويهي رهيا. گوشت جا وڏا ٽڪرا انهن ڏانهن اڇلايا ويا، جن تي اهي هڪ ٻئي کي اٿلائڻ پٿلائڻ ۽ وٺ وٺان کي لڳي ويا ۽ گوشت جون ذريون ذريون ڪري ڇڏيائون. ننڍن واڳن وڏن واڳن کي هٽي جاءِ ٿي ڏني ڄڻ ته وڏن جو ادب ڪري رهيا هجن!

اڄ به ڪو شخص منگهي پير ويندو ته هن کي لڳ ڀڳ ساڳيو ماحول ملندو. فرق فقط ايترو آهي ته جڏهن ڪيپٽن ايسٽوِڪ اوڏانهن ويو هو تڏهن اهو شهر کان گهڻو ٻاهر هڪ وارياسو ۽ اجاڙ علائقو هو، جتي ڪٿي ڪٿي گهاٽو جهنگ هو، پر هاڻي هي علائقو ڪراچي شهر جي حدن ۾ اچي ويو آهي ۽ گهاٽي جهنگ ۽ واريءَ جي بدران مناسب وڻڪار وارو شهري ماحول ملندو.

پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ منگهي پير واري ماڳ جو منظر ڪي قدر بدلجڻ لڳو آهي. اڳي بس! ايئن هو ته هڪ ننڍي ٽڪريءَ تي هڪ قبائون چورس مقبرو هو، هڪ مسجد هئي، ٽڪريءَ تي کجيءَ جا وڻ ، ٿوهر جا ٻوٽا، برفتن جو شاندار گهاڙيون هيون ۽ هيٺ کڏ جي ڪنڌيءَ سان واڳون پسار پيا ڪندا هئا. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ خاص ڪري جڏهن سجادهه نشينين ۽ عقيدتمندن جي مالي حيثيت اجازت ڏني تڏهن کان وڌيڪ اڏاوتن جو ڪم شروع ٿيندو ويو، هاڻي ٽڪري گم ٿيندي پئي وڃي ۽ منگهي پير جو مقبرو ٽڪريءَ تي ڪجهه ايئن پکڙيو آهي جو ٽڪريءَ جو ڳچ حصو مقبري جي نئين ٻه ماڙ عمارت ۾ ڍڪجي ويو آهي، باقي رهيل ٽڪريءَ تي ٻيون اڏاوتون ٺهي ويون آهن، ۽ هيٺ وارا ميدان قبضه گروپن جي ور چڙهي ويا آهن، ايستائين جو منگهي پير تي واڳن جو قبرستان به والارجي ويو آهي. اڳي منگهي پير جا واڳون مرندا هئا ته انهن کي واڳن جي قبرستان ۾ پوريو ويندو هو. هاڻي جنم کان مرڻ تائين بلڪ پوءِ به انهن جو مڙهه ان چؤديواريءَ کان ٻاهر نٿو نڪري، انهن کي ان ئي کڏ واري چؤديواريءَ ۾ پوريو وڃي ٿو جتي هنن اکيون کوليون هيون.

جڏهن ڪيپٽن هتي آيو هو، تڏهن اها کڏ کليل هئي ۽ واڳون کڏ جي چوڌاري وڻن هيٺ پسار ڪندا هئا. ان ئي سبب ڪيپٽن بيخياليءَ ۾ هڪ ننڍڙي واڳونءَ کي وڻ جو ٿڙ سمجهي ان جي مٿان پير رکي پڇڻ لڳو هو، ” ڪٿي آهن واڳون!“ ان وقت ان کڏ ۾ نوَ عدد وڏا واڳون هئا جن جي ڊيگهه 15-15 فٽ هئي. ننڍا واڳون انهن کان علاوه هئا. هاڻي ان کڏ جي چوڌاري چؤديواري ڏني وئي آهي ته جيئن اهي ڪنهن ماڻهوءَ کي نقصان نه ڏيئي وجهن. بکايل واڳون ماڻهوءَ کي سولائيءَ سان ڳڙڪائي سگهي ٿو. واڳون سنڌو ندي، حب ندي ۽ انهن سان لاڳاپيل جابلو ڪُنڀن ۾ موجود رهيا آهن.

”هي واڳون هِتي ڪٿان آيا؟“ مون واڳن جي سنڀال تي مقرر هڪ فقير کان پڇيو هو.

”منگهو پِير بادشاهه هتان اڏامندو پئي ويو ته ان جي جٽائن مان جُون ڪري پيون ... هي واڳون نه، جُون ٽولر آهن جيڪي ڪرامت سان واڳون ٿيا آهن!“ مون کي جواب مليو.

اسان جي جاکوڙي دوست گل حسن ڪلمتيءَ پنهنجي مضمون ’سنڌ ۾ واڳونءَ جي پوڄا‘ ۾ انهن واڳن بابت ڪجهه مختلف ڪهاڻي ٻڌائي آهي، ”منگهي پير جو نالو منگها رام هو. هن کي منگهو! منگهو! ڪري سڏيندا هئا. هُو هتان ويندڙ قافلن کي ڦريندو هو. هڪ دفعي فريد گنج شڪر حج جي نيت سان هتان لانگهائو ٿيو. رات جو هتي رهي پيو. فريد گنج سان گودڙي هئي. منگهو رات جو اها گودڙي چورائي سڄي رات ڀِٽڪندو رهيو پر جيئن صبح ٿيو، هن پاڻ کي بابا فريد گنج وٽ ڏٺو. فريد گنج چيو،”هن گودڙيءَ ۾ ٻيو ڪجهه ڪونهي، بسَ! هي جُون (ٽولر) آهن“ پوءِ هن اها گودڙي ڇنڊي ته اهي جُون هن کڏ ۾ ڪري پيون ۽ اهي واڳون ٿي پيا. ان واقعي کان پوءِ منگهارام حضرت فريد گنج شڪر کان معافي گهري، مسلمان ٿيو ۽ فريد گنج شڪر جو مريد ٿيو. سندس نالو حضرت خواجه حسن سلطان رکيو ويو.

خير! هاڻي اهي ڪرامتي واڳون چوديواريءَ ۾ بند آهن. منگهي پير جا عقيدتمند پنهنجي پِير کي راضي رکڻ لاءِ سندس واڳن کي گوشت کارائيندا آهن. فقير گوشت جا ٽُڪر کڻي واڳن کي ايئن سڏيندو آهي ڄڻ ڪبوترن کي داڻي لاءِ سڏيندو هجي! سڀ کان وڏو واڳون جنهن کي ’مور‘ چوندا آهن، اڳتي رڙهندو آهي، ان سان گڏو گڏ بي ست پيل ٻين واڳن ۾ به حرڪت پيدا ٿيندي آهي. سڀ وات ڦاڙي گوشت جي ٽُڪر ۾ اکيون وجهي اڳتي وڌندا آهن. پوڙهو فقير بکايل واڳن کي ٽُڪر وجهندو آهي ۽ هڪ لٺ جي اشاري سان حڪم ڏيندو آهي، ۽ واڳون تعبيدار ڍورن وانگر سندس پيرن ۾ پيا هوندا آهن.

منگهي پير جا چشما گرم آهن. ماڻهن انهن چشمن کي منگهي پير ۽ سندس ڀائرن جي ڪرامت سان منسوب ڪري ڇڏيو آهي. گل حسن ڪلمتي لکي ٿو ته، ”ڪنهن وقت ۾ حاجي (منگهو) پير ۽ سندس ٽي ڀائر هتي اچي رهيا هئا. هنن ايندي ئي هتي ڪرامتن جا ڪيترائي ڪم ڏيکاريا. هڪ ڀاءُ هڪ آڱر سان گرم پاڻيءَ جو چشمو کوٽي وڌو. ان پاڻيءَ جي گرميءَ جو درجو 90 ڊگر