مهاڳ

مهاڳ
هن ڪتاب، ”رياست جهنگل جي آکاڻي“ جو نالو پهرين ”ٻوساٽ“ تجويز ڪيو ويو هو، پر پوءِ خبر ناهي ته ڇو بدلائي نئون رکيو ويو. سچ پچ ته هيءُ نئون نالو به ساڳي ٻوساٽ جو ٻيو روپ آهي.
الله نه ڀلائي ته هي پهريون ڪتاب آهي يا ٻيو، جنهن جو اڳ تجويز ٿيل عنوان ”ٻوساٽ“، نه فقط موضوع ۽ مضمون جي عين مطابق آهي پر ڏسڻ ۾ ايئن ٿو اچي ته پڙهندڙن کي به ساڳي ڪيفيت کان گذرڻو ٿو پوي. هي برابر آهي ته هي عنوان فقط هڪڙي ڪھاڻيءَ سان منسوب ٿيل آهي، پر پوري ڪتاب کي اهڙي دم گهٽيندڙ ٽائيٽل سان شايد هن ڪارڻ نوازيو ويو هو، جو ٻوساٽ سمورين ڪھاڻين تي وڻ ويڙهيءَ جيان ڇانيل آهي. مون کي پاڻ به هر ڪھاڻيءَ کي پڙهندي مونجهه جو احساس ٿيندو رهيو. بلڪه مون ته سمورو ڪتاب ئي ساهيون پٽي پڙهي پورو ڪيو. حيران آهيان ته ڪھاڻيڪار ڪھاڻيون لکڻ وقت پاڻ ڪھڙي نه پيڙا کان گذريو هوندو! جيئن ڪو ماڻهو ڀيانڪ خواب ڏسي ڇرڪ ڀري ننڊ کان بيدار ٿئي پر پوءِ سجاڳيءَ ۾ به خواب واري دهشت ۾ هجي. هونئن به قدرت جو قانون آهي ته ماڻهو جنهن ڪيفيت ۾ لکي ٿو ساڳي ڪيفيت پڙهندڙ تي طاري ٿئي ٿي.
ڪجهه عرصو اڳ مون کي نورالهديٰ شاهه جي هڪ ڪتاب شايد ”جلاوطن؟“ پڙهڻ جو اتفاق ٿيو. پيش لفظ ته پل ڀر ۾ پڙهي پار پيس پر پوءِ ڏٺم ته اڳ ڀرو وک وڌائڻ مشڪل مسئلو ثابت ٿي رهيو هيو. گوگائي مرچن واري ٻوڙ جي محاوري جيان مون کي به گرنهن گرنهن تي واهگرو ڪرڻي ٿي پيئي. بلڪه اڃان هيئن کڻي چئجي ته رڪ جا چڻا چٻڻا ٿي پيا. آءٌ عمر جي انهيءَ زبون حصي ۾ هيس جڏهن ماڻهو ڏند کائي چپن کي ٿو لڳي، تنهن لاءِ هي پهڻ پٻ جا ڙڪڻ وت ۽ وس کان ٻاهر ڪم هيو. ڄاڙيون سور ۾ ڀرجي ٿي ويون. ساهي پاٽي تازي دم ٿي وري مطالعي تي زور ٿي ڏنم پر ڏٺم ته هي مامرو هضم ڪرڻ نه فقط محال هيو پر ناممڪن پڻ هيو.
بي بي سانئڻ جي ڪتاب پڙهندي مون کي ايئن محسوس ٿي رهيو هيو ڄڻ ته مون کي جيئري ئي قبر ۾ دفن ڪيو ويو هيو ۽ آءٌ الحد چيري ٻاهر اچڻ لاءِ ڇڙيون ۽ دڙها هڻي رهيو هيس. اوهان ڪنهن ٻڪر کي ذبح ٿيندي ته ضرور ڏٺو هوندو، مون کي ذهن تي هوبهو اهڙي بيوسيءَ واري روئداد جو تاثر نقش ٿي رهيو هيو. پوءِ پڇا ڳاڇا ڪندي مون کي ٻڌايو ويو ته بي بي سانئڻ واقعي ئي پاڻ به اهڙي اوڙاهه کان لانگهائو ٿي چڪي هئي جنهن جون ڪجهه جهلڪيون بي بيءَ پنهنجي ڊرامائي تخليق ديوارين ۾ قلمبند ڪيون هيون.
علم ادب واري دنيا ۾ ڊوائين ڪاميڊي Divine Comedy يعني ”قدرت جي ستم ظريفي“ ڪتاب کي ڪلاسڪ هئڻ جي حيثيت حاصل آهي ۽ هن کي ”جهنم جو سفر نامون“ پڻ چيو ويندو آهي. هن جڳ مشهور ڪتاب جي خالق ۽ ليکڪ ڊانٽي Dante لاءِ مشھور آهي ته دوزخ جھڙي منحوس ماڳ ۽ ان جي ازلي آڳ جو لڳاتار تصور ڪندي، جهنمي عذاب ۽ پيڙا جا اهڃاڻ سندس چھري تي ايتريقدر ته نقش ٿي چڪا هئا ۽ سندس شڪل اهڙي ته ڀوائتي ۽ ڀيانڪ ٿي ويل هئي جو کيس به ڏسڻ شرط جسم ۾ ڏڪڻي وٺي ويندي هئي. چيو وڃي ٿو ته اٿينس شهر جا ٻارڙا ڊانٽي کي ڳلي ڪوچن ۾ ڏسي واڪا ۽ رڙيون ڪندا هئا ته ”ڏسو! هو ٿو وڃي دوزخي، جو جهنم ۾ ٽيپ ڪاٽي آيو آهي.“ ڊانٽي بابت ڪتابن ۾ ڄاڻايل آهي ته پڇاڙيءَ جي پهر تائين هو دوزخ واري خوف کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري نه سگهيو ۽ ٻارهوئي ايترو پريشان حال ۽ خوفزده ڏٺو ويندو هيو ڄڻ ته واقعي ئي جهنم جي آڳ ۾ هَڄي رهيو هيو.
ممڪن آهي ته محترمه نورالهديٰ شاهه ۽ محترم بدر ابڙو صاحب پڻ ڪتاب يا ڪھاڻيون قلمبند ڪرڻ ويل، ساڳي پيڙا واري پيچري جا پانڌيئڙا ٿيا هجن، جا ماجرا، وقت جي ڪنهن موڙ تي مٿن مڙهي ويئي هجي ۽ پوءِ سندن مقدر ٿي چڪي هجي. هونئن به زندگي ڪا گلن ڦلن جي سيج ته نه آهي. بقول ڀڳوان ٻڌ جي، ته جياپو ڄم کان موت تائين پيڙا جو هڪ لڳاتار سلسلو آهي. پر هڪڙا آدمي ناسودي ۽ نود ٿين. مٿن ڪيئي مصيبتون اينديون ۽ ساڻن سوين عقوبتون ٿينديون آهن پر حرام جو مٿن ڪو اثر يا تاثر ظاهر ٿئي. شايد هن ڪارڻ جو هو زندگيءَ کي ماٽيلي ماءُ ڄاڻي کائونس ڪنهن چڱائي جي آس اميد کان ئي نراس ٿا رهن. يا وري سندن ذهن ۽ ضمير تي زنگ چڙهي چڪو آهي ۽ کين پرائي يا پنهنجي پيڙا جو ڪو احساس ئي نه ٿو اڀري، پر ڪي وري اهڙا حساس ۽ نازڪ مزاج ماڻهو آهن جو وقت جي ڪنهن وراڪي تي، کين قيد بند يا زور ظلم جو ڪو تلخ تجربو ٿو ٿئي ته پوءِ هو عمر ڀر انهيءَ آزار ۽ عذاب کان آجا ٿي نه ٿا سگهن. بلڪه ڪي ته ٻارهوئي اهو گهاڻو ساڻ گهمائيندا ٿا رهن جنهن ۾ پاڻ پيڙجي پار پهتا هئا. انهيءَ هرڻ مثل جو ولر ۽ وڳ کان وڇڙي بيابان ۾ پاڻي جي تلاش لاءِ ڊوڙندو رهيو ۽ هر رخ ۾ کيس رڃ جو ڏيکاءُ پريشان ڪندو ٿي رهيو. جڏهن ٿڪجي ماندو ٿي مرڻ تي آيو ته واقعي ئي هو هڪ ڍنڍ جي ڪناري تي پهچي چڪو هيو. پر پاڻيءَ کي ڏسي سمجهائين ته اهو ڀي رڃ وارو لقاءُ هيو ۽ اتي ئي ڍرڪي ڍيري ٿي دم ڏنائين. پاڻيءَ مٿي جهوپڙا ۽ مورک اڃ مرن!
ڪھاڻي فقط چونڊ يا عمدن اکرن محاورن يا جملن جي اوساريءَ جو نالو نه آهي. اها ته ٿي هڪ سنگ مرمر جي عمارت جنهن کي ڀوتخانو بڻايو وڃي يا شمشان ڀومي. جيسين ڪھاڻيءَ جي قالب ۽ قلب ۾ زندگيءَ واري حرارت نه آئي آهي تيسين سندس حيثيت فقط هڪ حسين تصوير جھڙي آهي. پر جڏهن ڪھاڻيڪار ڪھاڻيءَ ۾ پنهنجي احساس جو رنگ روپ ٿو ڀري ۽ پنهنجي دل واري ڌڙڪڻ سان روح ٿو ڦوڪي ته پوءِ سندس نقش ڪيل ڪاغذي تحرير هڪ جيئري جاڳندي ڪھاڻي يا ’بولتا فلم‘ ٿيو پوي. ڪھاڻي، مصوري يا ڪلاسيڪل موسيقيءَ جا بنيادي اصول هوبھو هڪجھڙا آهن. موسيقار به پنهنجي آلاپ جي الله توهار سان اول راڳڻي جو روپ سروپ جوڙي تيار ٿو ڪري، پوءِ روپ ۾ رنگ ڀري کيس سينگاري ۽ سنواري ٿو. جڏهن روپمتي رچي راس ٿئي ٿي ته پوءِ منجهس ”تان“ سان روح ٿو ڦوڪي، تڏهن وڃي مائي مورتي ڀاڳيسري يا ڀيروي جو ويس ڌاري، ڪر موڙي ۽ آرس ڀڃي اٿي کڙي ٿئي ٿي.
ڪھاڻيءَ لاءِ به روپ، رنگ ۽ روح ٽنهي جو هئڻ ضروري آهي. ٽيئي عنصر مناسب مقدار ۾ مرڪب ٿين ته اڃان به بهتر. هيءَ ٻي ڳالهه آهي ته اڄڪلهه واري ترقيءَ جي دور ۾، هر هنر فن ۽ ڏات جا ماڻ ۽ ماپا بدلجي چڪا آهن. اڄڪلهه واري شاعري يا ڪھاڻيءَ جي اڻت ۽ جڙت ۾ روپ ۽ رنگ ته هوبهو ۽ اصلي آهي، پر منجهس روح يعني سرهاڻ وارو واس آهي ئي ڪونه. جيئن ڪاغذي يا پلاسٽڪ جا ٺهيل گل ٻوٽا! اکيون اکين جھڙيون ديد لهي ئي ڪانه. گل ڦل برابر گلاب جا، پر خوشبوءِ ٺهي ئي ڪانه. هنر ۽ فن ته برابر ظاهر آهي پر منجهن زندگي ڪانه آهي. زندگي ته آهي هڪ ساهواري ۽ ڌڙڪندڙ ڌنوڻ. فقط ڪافور، ڪپڙي يا رٻڙ جي ٺهيل گڏو گڏيءَ کان اولاد جي آس اميد پوري ٿئي ها ته پوءِ مائر ٻار ڄڻڻ وارا سور ۽ نيپاج جا ڏاکڙا ڇا لاءِ سهن ها!
ڪھاڻي لکڻ جا گهڻيئي طريقا آهن. هڪڙو هي آهي ته هڪ ماڳ تي ماٺ ڪري ماڻهو ويهي رهي. پوءِ جيئن ويچار ۽ خيال جي اچ وڃ شروع ٿئي ته مس قلم ڪاغذ کڻي کين قلمبند ڪري. پر وڏي مصيبت هيءَ آهي جو خيال آهن ننڍڙن ٻارڙن ج�