ابڙو اڪيڊمي Abro Academy
2020-06-23
داخلا نمبر 238
عنوان مهين جي تباهي
شاخ سنڌوءَ جو سفر
پڙهيو ويو 1842
داخلا جو حوالو:
هن داخلا جون تصويرون نه مليون
جي ڳالهه آهي جو بلوچ قبيلا پنهنجي وڌندڙ آباديءَ لاءِ چراگاهن تي قبضي لاءِ سبيءَ کان سنڌ ۽ پنجاب تائين پکڙيا. افغان ۽ پٺاڻ اڄ به پيا اچن. ڪي خاموشي سان اچي ديرو ڄمائي ويهن ٿا، ته ڪن جي هٿن ۾ بندوقون آهن.
سنڌو ماٿريءَ ۾ انهن قبيلن پاڻ سان ٻه شيون آنديون هڪ گهوڙو ۽ ٻيو لڙاين جا نوان طور طريقا ۽ پوءِ غالباً لوهي هٿيار به . ويدن ۾ لوهي هٿيارن جو ذڪر نٿو ملي، انهن ۾ قدرتي ۽ (لوهه کان سواءِ) ٻين ڌاتوئي هٿيارن جو استعمال ڏيکاريو ويو آهي. انهن لوڪن پهرين سنڌو ماٿريءَ جي اترين علائقن تي قبضو ڪيو، يعني گنڌارا ۽ ٽيڪسيلا ورا علائقا، انهن ئي علائقن ۾ انهن جي شاعرن ويد رچيا. اهو ئي سبب آهي ته ويدن ۾ جنهن سنڌو نديءَ جو ذڪر آهي اها جبلن ۾ گجگوڙ ڪندڙ آهي ۽ تيز رفتار آهي. انهن ئي ويدن ۾ پاتال جو ذڪر آهي، پاتال، جيڪو ڏکڻ ۾ آهي، جنهن تي راڪشسن يا راڪاسن جو راڄ آهي.
ويدن ۾ جنهن ديوتا اِندر جو ذڪر آهي، اهو اصل ۾ قديم ترڪيءَ جو ديوتا آهي. اهو ئي ديوتا يونان ۾ زيوس ۽ روم ۾ جوپيٽر (ديو پتر- ديوتائن جو پيءُ) آهي. انهن سڀني جو هٿيار کنوڻ (وِجر يا وِڄ) آهي. سنڌ ۽ هند تي ترڪ، گرجر ۽ منگول (ياجوج ماجوج) قبيلن جي ڪاهه ڪا نئين ڳالهه نه آهي جيڪي خيبر لڪ ۽ بولان لڪ کان چڙهتون ڪندا آيا آهن. انهن ئي علائقن جا جنگجو لوڪ ڪڏهن سٿيا، ڪڏهن ڪشان، ڪڏهن باختري، ڪڏهن پٺاڻ، ۽ ڪڏهن ارغون ته ڪڏهن ترڪ ۽ مغل جي نالي سان فقط مذهب مٽائي ساڳي واٽ وٺي ايندا رهيا آهن.
منهنجي راءِ ۾ راکشش کي سنڌي ٻوليءَ ۾ اچاربو ته ’راکو‘ ٿيندو، يعني رکشا ڪندڙ يا محافظ. جڏهن ويدن جي شاعرن ڏکڻ سنڌو ماٿريءَ کي راڪشسن جو ملڪ سڏيو ته دراصل هنن اهو چيو ته اهي پاتال جا راکا يعني آديواسي لوڪ آهن. هندو ادب ۾ ٽي دنيائون آهن: 1. ديو لوڪ يعني ديوتائن جي دنيا (حڪمران طبقي جي دنيا)، 2. ڌرتي يعني انسانن جي دنيا (مفتوح علائقو) ۽ 3. پاتال يعني راڪشسن جي دنيا (مزاحمت ڪندڙ علائقو). راکشس لوڪ جيڪڏهن دراوڙ هئا ته پوءِ يقينن انهن جا نقش به ڪاڪيشيائي(Caucasian) نسل (گوري رنگت وارا ويدڪ لوڪ) کان مختلف هئا. ويدن ۾ انهن کي مبالغي سان هيبتناڪ شيطانن جي شڪل ڏني وئي ۽ انهن کي جادوئي طاقتن وارا شيطان سڏيو ويو، جن جي طاقت رات جو بي انتها وڌي ٿي وئي (ڇاڪاڻ ته هي آديواسي لوڪ پنهنجي علائقي ۾ رات جو بهتر گهاتڪ حملو ڪري سگهندا هئا).
ويدڪ ادب جنهن مان سنڌو تهذيب جي زوال جا پڙاڏا اچن ٿا، جنهن علائقي تي راڪاسن جي راڄ جو ذڪر ڪري ٿو اهو سنڌوءَ درياهه سميت پنجاب جي ميداني علائقن خاص ڪري هاڻوڪي سرائڪي خطي کان سمنڊ تائين بلڪ ڪڇ ڪاٺياواڙ تائين پکڙيل آهي. عجيب ڳالهه آهي ته اسان کي سنڌو تهذيب جا وڌ ۾ وڌ ماڳ سنڌ، سرائيڪي خطي، بلوچستان، سرسوتي، ڪڇ ۽ سوراشٽر ۾ مليا آهن.
ويدڪ ادب ۾ اسان کي ديوتائن جا خاندان ملن ٿا، جن جون پاڻ ۾ مٽيون مائٽيون آهن. اهو ئي سلسلو يوناني ۽ رومي ديوتائن ۾ به آهي. پر سنڌو تهذيب ۾ هڪ جدا عقيدو هو. هتي ديويءَ جي پوڄا ٿيندي هئي. هيءَ ديوي ايران ۽ عرب جي اِشتار ديويءَ جهڙي آهي. سنڌ ۾ ان جا مختلف روپ آهن. مثال هڪ روپ ۾ هو ’ڄڻڻهار‘ ڌرتي ماتا آهي هڪ مهر ۾ هوءَ هڪ ٻوٽي کي جنم ڏيئي رهي آهي. بلڪل ان ئي طرح هڪ مورتيءَ ۾ ڪالي ديويءَ کي ’ڄڻڻهار‘ ڏيکاريو ويو آهي جنهن ۾ هوءَ هڪ ٻار کي جنم ڏيئي رهي آهي. اهڙي ئي هڪ مورتي اِشتار ديويءَ جي به آهي. سنڌو تهذيب مان لڌل هڪ مورتيءَ ۾ هوءَ هڪ سانَ سان وڙهندي ڏيکاري وئي آهي، جنهن کي هوءَ هڪ نيزي سان ماري ٿي. بلڪل اها ڪهاڻي هندو مت ۾ درگا ديويءَ سان منسوب آهي جنهن ۾ هوءَ مهيس اسر کي ترشول سان قتل ڪري ٿي. مهيس معنيٰ سانُ. ان روپ ۾ هوءَ ’مهيس مردني‘ يعني طاقتور سانَ جي روپ ۾ وڙهندڙ هڪ راڪشس کي ماريندڙ ديوي آهي. هوءَ طاقتور سانَ کي ماريندڙ ضرور آهي پر سانَ کي راڪشس قرار ڏيڻ پُراڻن (Puranas)جو اضافو آهي. هڪ مهر ۾ ديويءَ کي اڌ واگهه ـ اڌ انسان جي روپ ۾ ڏيکاريو ويو آهي. صاف پيو ڏسجي ته اهو ئي روپ اڳتي هلي وشنوءَ جي نراـ سنگهه اوتار جي شڪل ۾ تبديل ڪيو ويو آهي. سنڌو ماٿريءَ ۾ ڏاند ، گينڊي ۽ واڳونءَ جي پوڄا ٿيندي هئي. هتي ڏندڪٿائي جانورن خاص ڪري يڪ ـ سڱي جي پوڄا به ٿيندي هئي. جيئن ته سنڌ ۾ گهوڙو هوندو ئي ڪونه هو انڪري سنڌو ماٿريءَ جو ’يڪ ـ سڱو‘ يورپي ’unicorn‘ کان مختلف آهي. يورپي ’unicorn‘ گهوڙي جي شبيهه جو آهي، سنڌو تهذيب جو يڪ ـ سڱو گينڊي سان مشابهه آهي. ڏاند جي پوڄا اڳتي هلي نَندِي جو روپ وٺي ٿي جيڪو شِو مها ديو جو گَڻ آهي يا جين مت ۾ رشڀ ناٿ جي علامت آهي. واڳون اڄ به منگهي پير وٽ مقدس مخلوق آهي ۽ هندو مت ۾ ’مَڪرا‘ (واڳون) سنڌو ـ گنگا ـ جمنا ديوين جي سواري آهي.
رگ ويد ۾ پاتال سان تعلق رکندڙ ڪجهه اهڙن بهادر ڪردارن جو ذڪر آهي جن اندر ديوتا سان جنگ ڪئي ۽ مارجي ويا. اهي قديم سنڌو ماٿريءَ جي آديواسي لوڪن جا سورما(heroes) هئا. اهي سورما وِرتر، اَهِي، نِموچي، سمبارا، هرڻاڪش ۽ هرڻاڪشپ هئا. رگ ويد ۾ انهن جي مائرن جا نالا ڏنل آهن ، يعني سنڌو ماٿريءُ ۾ مائتو سماج رواج ۾ هو. پاتال شايد قديم سنڌو ماٿريءَ جي ميداني ڏاکڻي علائقي ۾ مکيه شهر هو. الائي ڪٿي هو، ممڪن آهي ته تڏهوڪي ڊيلٽا واري علائقي ۾ هو، جنهن ۾ وڏي دولت هئي. دلچسپ ڳالهه آهي ته پاتال (Patala) سڪندر اعظم جي ڏينهن (323 ق م) ۾ به ان هنڌ موجو هو جتان سنڌو درياهه ٻه شاخون ڪري ٿي وهيو.
مُهين جي دڙي جو نالو سندس حياتيءَ ۾ ڪهڙو هو؟ ڪجهه به نه ٿو چئي سگهجي. پر ڪي صاحب ان کي ’دلمون‘ ۽ ’ميلوها‘ مڃين ٿا. ها! مهن جي دڙي جا ماڻهو سوٽي ڪپڙو پائيندا هئا، ڪپڙن کي رڱڻ ۽ انهن تي چِٽ ٺاهڻ جو هنر ايندو هئن. هُو احرام وانگر ٻن ڪپڙن جو يا شايد هڪ يڪو لباس پائيندا هئا، جنهن مان هڪ ڪلهو ٻاهر نڪتل هوندو هو، جيئن قبل مسيحي يونانين جو لباس ڏيکاريو ويندو آهي. اها ثابتي مهن جي دڙي مان لڌل ڪنگ پريسٽ واري مورتيءَ مان ملي آهي. ڇا واقعي مُهين جي دڙي ۾ ڪِنگ پريسٽ هوندو هو؟ خبر ناهي. هي به هڪ انومان آهي. پر هيءَ مورتي بت تراشيءَ جو شاهڪار آهي. ايتري نفاست سان ٺهيل مورتي جو تسلسل مُهين جي دڙي کان پوءِ ٽٽي ويل ٿو ڏسجي، ڇاڪاڻ ته ان کان پوءِ ٻيهر شاندار مورتين جي ٺهڻ جو سلسلو سن مسيح کان ٿورو ئي اڳ شروع ٿيو، خاص ڪري جڏهن يوناني ۽ رومن آرٽ جو اثر گنڌارا تي پيو.
هيءَ مورتي ڏس ڏئي ٿي ته هن ڪردار جون اکيون جوڳ تپسيا واري حالت ۾ آهن. يوگ آسڻ ۾ ڪافي مهرون ۽ هڪ مورتي به ملي آهي. يعني مهن جي دڙي ۾ جوڳ تپ ذريعي عبادت جو تصور موجود هو، جيڪو پوءِ هندستان جي سڀني مذهبن ۾ شامل رهيو. پسو پتيءَ واري مهر به شِو مهاديو جو پروٽو ٽائپ تصور آهي. ا