موسيٰ جي ماھي

موسيٰ جي ماھي

ھلندي ھلندي مون محسوس ڪيو ته اسان جو رخ حب نديءَ طرف ھو، پر اھا پري تائين نظر نه ٿي آئي. تڏھن اوچتو، ھڪ ٽڪريءَ جي چوٽي تي ڪِن اُڀن پٿرن جي قديم اڏاوت جو احساس ٿيو. ھي تپو ۽ ديھه موئيدان ھئي، ۽ ويجھو ڳوٺ شير محمد بنديچو ھو.

”اھو ڇا ھي؟ گاڏي ايڏانھن ته موڙ!“ گل حسن کي درخواست ڪيم.

”اھي ئي ته آھن، جن جي تلاش ۾ آھيون. ھتان جا ماڻھو اھڙين پٿري اڏاوتن کي ’ھديرا‛ چوندا آھن.“ گل حسن چيو.

گاڏي بيٺي ته ڪي ھمراھه اسان ڏانھن ھليا آيا. ”اَسَلام اَليڪم!‟ چئي، ھٿ ملائي منھن ۾ نھارڻ لڳا، ڄڻ پڇندا ھجن ، ”ڪير آھيو؟ ڪھڙي خيال سان آيا آھيو؟ ۽ ھتي ڇو بيٺا آھيو؟“ گل حسن تعارف ڪرايو ۽ ڪن مقامي ھمراھن جي پڇا ڪئي. ھمراھه مطمئن ٿيا ته چانھه جي ڪُوڙي يا سچي صلاح ڪيائون. انھن مان ڪن ماڻھن انھن اڏاوتن کي ’حُديرو‛ ٿي چيو ته ڪن ’ھَدِيرو‛!

”ھي ڇا ھي؟“ مون سامھون حَدِيري ڏانھن اشارو ڪري مقامي ماڻھن کان پڇيو.

”اسان ان کي ’موسيٰ جي ماھِي‛ چوندا آھيون!“ ھڪ ڳوٺاڻي چيو. پر ھُـو اھو نه ٻڌائي سگھيو ته موسيٰ ڪير ھو؟ ڪھڙي زماني ۾ ھو، ۽ ھن ماھيءَ جي پويان ڪھڙي ڪھاڻي آھي؟

”اسان کان ... اسان جي ابن ڏاڏن کان اڳي جي ڳالھه آھي ... محمد بن قاسم جي لشڪر سان آيو ھوندو !“ ھن اولھه طرف حب نديءَ ڏانھن اشارو ڪيو، ڄڻ ھن کي خاطري ھئي ته محمد بن قاسم ان ئي واٽ سان ھِن طرف آيو ھو.

’هديرو‛ يا ’حديرو‘ مون لاءِ بنھه نئون مشاھدو ھو. ھي ڄڻ ته بنا ڇت جي چوڪور يا مستطيل ڪمرا ٿين ٿا، جن جي ديوار اُڀائيءَ ۾ کُتل پڙڇي پٿرن تي مشتمل ٿئي ٿي. عام طور، انھن پَڙڇي پٿرن جي قدرتي ٿولھه ڇھن يا اَٺن انچن کان وڌيڪ نه آھي پر اھي ڊيگھه يا اوچائيءَ (کتل حالت) ۾ انساني قد کان وڏا ۽ ٻن کان ٽي فٽ ويڪرا ٿين ٿا، انھن پڙڇن کي سادي انداز ۾ ديوار وانگر کوڙيو ويو آھي.

اھو ضروري نه آھي ته حديري جا سڀ پٿر برابر ھجن، بس انھن جي مناسب اوچائي يا ويڪر ھئڻ گھرجي. ٻن پٿرن جي وچ ۾ وٿي به ٿي سگھي ٿي ۽ ڇھه فُٽ اوچي پٿر سان لڳو لڳ ٻيو پٿر محض ٽي فُٽ به ٿي سگھي ٿو. جڏھن مون اھو حديرو (موسيٰ جي ماھي) ڏٺو، تڏھن ان جا ڪافي پٿر ڊھي چڪا ھئا، البت ھڪ مڪمل ڪمري جو منظر چڱي طرح واضح ھو. دروازو اوڀر کان محسوس ٿي رھيو. وچ خالي ھو. حديري ۾ اندر ’موسيٰ‛ نالي ڪنھن به صاحب جي قبر يا ڪا ٻي نشاني ڪو نه ھئي.

ڪي ماڻھو ان حديري کي مسجد سمجھي ٻه نفل به پڙھي وٺندا آھن، پر ھتي مسجد جو محراب، مُصلو يا ونگ به واضح ڪو نه ھو. جابلو ماڻھو ان قسم جي آثارن کي مسجد قرار ڏيڻ ۾ دير نه ڪندا آھن. شڪر ٿيو، ان ريت ڪي آثار چوري ٿيڻ کان بچي وڃن ٿا. ماڻھو مسجد جو احترام ڪندا آھن ۽ گھڙيل قبرن جا پٿر چورائڻ کان اڳ سؤ ڀيرا سوچيندا آھن ته متان قبر جي صاحب جو روح اچي مٿان نه بيھي !

ان ھوندي به ڪي ماڻھو دل مضبوط ڪري قبرون ته قبرون، سڄا سارا قبرستان غائب ڪري ويندا آھن. ان ئي ڳوٺ شير محمد بنديچي کان ڪجھه اتر پاسي ھڪ چڱو گھاڙي قبرستان گم ٿي چڪو آھي. ڪٿي ڪٿي گھاڙين جا ٽِڙ پَکڙ پٿر برابر پيا ھئا، ايئن ٿي لڳو ته اھي پٿر به ڪنهن ھِتان ھُتان ميڙي ھٿيڪا ڪري رکيا ھئا ته جيئن ئي ڪا سھوليت جي سواري ھٿ لڳي، پٿر ان تي ڍوئي انھن کي مارڪيٽ ۾ موجود مستقل گراھڪن تائين پهچايو وڃي.

”ھتي گھڻا رنگين ۽ چِٽيل پٿر ھئا!‟ ھڪ اڻپڙھيل پر شھري ھوا کاڌل چالاڪڙي نوجوان ٻڌايو.

”پوءِ سنڀاليئه ڇو ڪو نه؟‟ مون پڇيو ھو.

”اسان کي ڪھڙي خبر ته اھي قديمي تاريخي پٿر آھن ! ... ماڻھو کڻي ٿا وڃن ... پئسا به ڏيو وڃن ... اسان کي ڪنھن تعليم ئي ڪو نه ڏني !‟ ھمراھه جي جواب مان صاف ظاهر ھو ته ھن علائقي جو سڄو گھاڙي قبرستان مقامي ماڻھن پاڻ وڪڻي کائي کپائي ڇڏيو ھو ۽ کين ان ڳالھه تي ڪا به شرمندگي ڪو نه ھئي.

حديرن جي اڏاوت

’موسيٰ جي ماھيءَ‛ وٽ نوٽ ڪرڻ جون ٻه ٽي ٻيون ڳالھيون به ھيون. اھا ماھِي يا حديرو ٻَڌڻ لاءِ پھرين پٿرن جي سادي اوساريءَ سان ٿـَلھو ٺاھيو ويو ھو، پوءِ ان ٿـَلھي تي چوڪور صورت ۾ پَـڙڇي پٿر کوڙيا ويا ھئا (جن مان اڪثر ڊھي چڪا آھن). حديري کان اوڀر طرف ڪجھه ھيٺاھين پاسي ساڳي طرح جي ھڪ اوساريءَ تي ھڪ وڏي قبر جو شڪ پئي پيو. ان اوساريءَ سان گڏوگڏ ٽَڪريءَ جي قدرتي بيھڪ ۾ انھن پَڙڇي پٿرن جا تهه صاف ڏسجي رھيا ھئا، جتان ڪڍي انھن کي اُڀو کوڙيو ويو ھو.

انھن پٿرن کي وڌيڪ گھڙڻ ٺاھڻ جو سلسلو يا امڪان نظر ڪو نه ٿي آيو پر حديري جي اولھه ۾ کُتل ھڪ پٿر (جيڪو ڇھه فٽ اوچو ۽ تقريبن ٻه فٽ ويڪرو ھو) تي اندرئين پاسي اُڪريل ھڪ نشان ڏسي آئون بيھي رھيس. پٿر ۾ پنھنجيون قدرتي رڳون يا texture ضرور موجود آھي پر ھي نشان انساني ھٿ جو ڪمال ھو.

ھي تقريبن 6 x 6 انچن جو چورس نشان ھو جنھن ۾ عمودي ابتڙ (vertical opposite) ڪُنڊن کي ٻن ليڪن سان منڌيئڙي وانگر ملايو ويو ھو. ھن نشان کي آئون ڪا به معنيٰ ڏيئي نه سگھيس. البت لڳ ڀڳ اھڙا ئي نشان ٿرڙو ٽڪريءَ تي ۽ ڏلھه ۾ ’ڪورن واري ڀر‛ تي به موجود آھن.

اھڙو ئي ھڪ ٻيو پر مستطيل حديرو حاجي صوفن ڳوٺ وٽ سڌي پٽ تي ھو ۽ ان جون ديوارون پوري قد بُت سان بيٺل ھيون. مھير جبل کان اولھه طرف موئيدان ۾ ھن قسم جي حديرن جو ھڪ سلسلو موجود آھي. پر، ھنن حديرن جو تاريخي پس منظر ڇا آھي؟ في الحال ته ان سوال جو جواب ڪنھن وٽ به ڪونه آھي پر ايئن محسوس ٿي ٿيو ته اھي اڏاوتون پنھنجي نوعيت ۾ ڪي رھائشي چؤديواريون نه هيون ۽ نه وري انھن ڪنھن اقتصادي سرگرميءَ جي نشاندھي پئي ڪئي! بلڪ اھي ڪي نيم مذھبي نوعيت جون اڏاوتن ھيون. ممڪن آھي ته انھن مان ھر ھڪ حديري جي مرڪز ۾ وقت جي ڪنھن معزز ماڻھوءَ جي قبر ھجي ! پر اھي ڪير ٿي سگھيا ٿي؟

لفظ ’حديرو‛ جو بنيادي لفظ ’حد‛ ٿي سگھي ٿو. ان طرح حديرو معنيٰ ’حد بنديءَ وارو‛ يا ’پٿرن جي حدن وارو‛ . يا شايد ھي لفظ ’حاضر يا حاضره‛ جي بگڙيل صورت ھجي ! آئون ان لفظ ۽ منڌيئڙي واري چورس نشان تي سوچيندو ئي رھجي ويس.

ھي ڪي اھڙا وڏا پٿر ڪو نه ھئا، جيڪي ڪنھن شاھي عمارت جا ٿنڀا ٿي سگھن يا انھن تي ڪا عمارت بيھاري سگھجي ! نه ئي وري ھي اھڙا پٿر ھئا جن کي ميگاليٿڪ سرگرمي چئي سگھجي. ھيءَ صورتحال ئي ڪا ٻي ھئي.

حديرن کان ڦيرو ڏيئي، مَھير جبل جي اُتر ۾ ڪَنڊ جَھنگ کان ٿيندا اسان ھاڻي اُتر کان ڏکڻ ڏانھن موٽ کاڌي. ھن کان اڳ مَھير اسان جي اوڀر ۾ ھو ، ۽ ھاڻي اسان مَھير اسان جي اوڀر ۾ ھئاسون.

ڪچي رستي سان ھڪ جاءِ تي ھڪ اٺ ڳچي مٿي ڪري ڪنھن اوچي وڻ جا پن کائي رھيو ھو. گل حسن اتي جيپ بيھاري. ان سفر دوران مون جھنگلي توڻي رکيل وڻن ۽ ٻوٽن جون تصويرون به پئي ورتيون. سنڌ جي نباتات تي مواد به ڪٺو ٿيندو وڃي،