ميان نصير جو قبرستان

ميان نصير جو قبرستان
هاڻي اسان جي سامهون ميان نصير واري قبرستان جو منظر هو، ”اتي 65-66 مقبرا مون ڳڻيا آهن“ بخاري صاحب ٻڌايو ”هتي ڇٽيون نه آهن پر ننڍا وڏا مقبرا ۽ لاتعداد قبرون آهن، وڏي ڳالهه ته انهن سڀني مقبرن تي اندران تصويرون چٽيل آهن، ان کي توهان پينٽنگس جو هڪ خاص سلسلو يا مڪتب (school) چئي سگهو ٿا ... انهن ۾ پکي، جانور ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه ڇپيل آهي ... اهو سنڌ ۾ مڪليءَ کانپوءِ وڏي ۾ وڏو قبرستان آهي.“
”شاباس!“ انور تعجب کاڌو.
”هي آرڪيٽيڪچر جو به هڪ پورو اسڪول آهي ۽ هتي هن قبرستان ۾ ايتريون پينٽنگس آهن جو سڄي سنڌ ۾ ايتريون ڪونه هونديون ... هر مقبري اندر پيٽنگ آهي.“ بخاري صاحب ھن قبرستان جو ڪافي گهرو مشاھدو ڪيو ھو.
”هيءَ آرڪيالاجي وارن وٽ protected سائيٽ ته ضرور هوندي“ انور پڇيو.
” نه ناهي!“ بخاري صاحب جي جواب تي انور حيرت کاڌي ۽ بي اختيار چيو ، ”بي شمار!“ اهو هن جو ڦٽڪار وجهڻ جو خاص نعرو هو.
”اهڙا نعرا سائين تاج صحرائي صاحب به هڻندو اٿو! ‟ بخاري صاحب چيو. واقعي! اها ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ته هيڏو وڏو قبرستان پروٽيڪٽيڊ (protected) نه هجي ... توهان يقين ڪريو ته منهنجي (نوڪري واري) دور ۾ هيڏو ٿلهو فائل ٺهيل آهي، جنهن ۾ بار بار لکيل آهي ته بابا هي هڪ دور جو هيڏو وڏو مڪمل يادگار آهي ... پر ڪو به نه ٿو ٻڌي“
”هڪ آرڪيالاجسٽ ۽ آرڪيٽيڪٽ جي حيثيت ۾ توهان کي هن قبرستان جي خاص ڳالهه ڪهڙي نظر ٿي اچي؟“ مون سوال ڪيو.
”هن قبرستان جي خاص ڳالهه اها آهي ته هي قبرستان هڪ ”اسڪول“ آهي، جنهن ۾ ٽي شيون ڏسي سگهجن ٿيون: 1- تاريخ جي هڪ دور جي شروعات، يعني ڪلهوڙن جي تاريخ جو هڪ دور هتان شروع ٿئي ٿو، هي ڪلهوڙن جو پهريون تخت گاهه آهي، ڪلهوڙن جي پهرين مسجد آهي ۽ هن ئي هنڌان هنن عبوري حڪومت جو اعلان ڪيو. ميان وال تحريڪ جنهن جا ماڻهو اڃا تائين هتي ڪاڇي ۾ رهن ٿا، انهن جو هن جاءِ تي بنياد آهي، يعني تاريخ جو دور. 2- هتي زبردست آرڪيٽيڪچر آهي، مختلف مقبرا آهن، جن جون جدا جدا شڪليون آهن، جدا جدا قسم جي اڏاوت آهي، جدا جدا گنبذ آهن، يعني آرڪيٽيچر جي لحاظ کان اڌ صديءَ جو اڀياس هتي ٿي سگهي ٿو. 3- هتي هر قسم جون پينٽنگس هر مقبري جي اندر آهن جن تي جيڪڏهن ڪو ويهي ڪم ڪري ته ان وقت يا ان دور ۾ هڪ سنڌي اسڪول جو اڀياس ٿي سگهي ٿو ته تڏهن ڪهڙي قسم جون پينٽنگس هيون يا ڪهڙو رواج هو. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته مڪلي کانسواءِ سڄي سنڌ ۾ ايڏو وڏو ڪوبه قبرستان نه آهي. مڪليءَ کي پنهنجي حيثيت آهي پر هِن (ميان نصير) قبرستان جي برابر ٻيو ڪوبه قبرستان ڪونه آهي، هن وقت به هن ۾ 60 کان وڌيڪ مقبرا آهن. قبرن جو ته هزارن ۾ تعداد آهي.“ بخاري صاحب وضاحت سان ٻڌايو.
”هن قبرستان ۾ اڪثر گنبذ مخروطي بيضوي صورت جا ٿا لڳن انهن سڀني تي چيرولي پلستر ٿيل آهي.“ مون ڌيان ڇڪايو.
”ها! اسان ان کي pointed dome چوندا آهيون، ميان نصير جي پنهنجي مقبري جي صورت ئي ٻي آهي... اهي سڀئي گهڻي ڀاڱي pointed domes آهن، مختلف طريقن سان ٺهيل آهن ۽ انهن جي مٿان ڪلس جا به ٽي چار قسم آهن، ميان نصير جي قبر ۽ ٻيون اڪثر قبرون ٿلهن تي ٺهيل آهن ۽ فقط ميان صاحب جي قبر هن سڄي قبرستان ۾ پٿر جي اڪيلي قبر آهي (ديرن واري احاطي اندر به ڪي قبرون پٿر جون آهن). ميان جي مقبري مٿان ڇٽي به پٿر جي آهي.“ بخاري صاحب قبرستان جون وصفون بيان ڪري پوريون ڪيون.
”حاجي لغاريءَ هڪ روايت ٻڌائي” ميان صاحب جي مقبري کان ويجهي ۾ ويجهو واريءَ جو دڙو 100 کن فٽ پري آهي، ان لاءِ ماڻهن وٽ روايت آهي ته اهو ڪڻڪ جو ڍير هو، پوءِ ماڻهن ان کي غلط استعمال ڪيو، وڪيو، چوري ڪيو ، ان ڪري هاڻي اهو وارِي ٿي ويو آهي.“ اها روايت شايد هڪ فلاحي تحريڪ جي زوال جو تمثيلي اقرار هجي!