مير الهيار جي قبن ڏانهن

مير الهيار جي قبن ڏانهن
هاڻي اسان جو سفر مير الهيار خان جي قبن طرف هو، جيڪي نئه گاج جي ڪنڌيءَ تي لڳ ڀڳ 12 ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ گاج ڊائورزن بند جي ڇيڙي تي آهن. گاڏيءَ گاج بند کان ڊائورزن بند سان گڏو گڏ ڏکڻ طرف رڙهڻ شروع ڪيو.
هاڻي اسان جو موضوع ’تير ڀت‘ هئي، جيڪا گڏو گڏ رڙهندي پئي هلي. ان جي اوساريءَ جو خاص انداز ڪافي دلچسپ هو. ”ڪافي هنرمنديءَ واري ۽ دلچسپ اڏاوت آهي!“ مون چيو.
”ان قسم جي اڏاوت لاءِ انگريزيءَ ۾ هڪ خاص اصطلاح آهي. ان ۾ ڪاٺ جي ديوار مٿي تائين ٻڌي ويندا آهن، وري ٻئي پاسي به ايئن ڪندا آهن ... وچ وارو حصو خالي ڇڏيندا آهن، اهو ڏيڍ ٻه فوٽ کن هوندو، اها وچ تي ڇڏي هيڏانهن به هڻندا ڪاٺ جي شٽرنگ ۽ هوڏانهن به!“ بخاري صاحب جو اشارو شايد ‘cabinage’ طرز جي پشته بنديءَ ڏانهن هو.
جنهن وقت بخاري صاحب اڏاوت بابت سمجهائي رهيو هو، ان وقت اسان بند وٽ اهڙي جاءِ تي هئاسون، جتي بند جي ديوار گهٽ ۾ گهٽ 8 فٽ اوچي هئي. هيءَ ڀت شروع کان پڇاڙيءَ تائين يڪسان نه آهي. cabinage پشته بندي به سڄي ديوار ۾ نه آهي. ڪٿي ڪٿي ته ديوار کي سهڻو رکڻ لاءِ پٿرن جي اوساري خاص ڊيزائن سان ڪئي وئي آهي، جيڪا هن اڏاوت کي جمالياتي سونهن بخشي ٿي. ڪِن جاين تي يڪيون گول جنبون اوساريون ويون آهن. اهڙين جاين تي تيرٿ ڀت اهڙو منظر ڏئي ٿي ڄڻ رني ڪوٽ جي ڪچي ٻانهن هجي! ديوار جيئن جيئن ڏکڻ طرف وڌي ٿي، تيئن تيئن ننڍي ۽ ڪمزور ٿيندي وڃي ٿي، شايد انڪري ته ايتري پنڌ ۾ گاج جو سڌو زور ٽٽي پوي ٿو.
جيئن ته اسان جو رخ ڊرگهه بالا جي مقبرن طرف هو، ان ڪري ڳالهين جو رخ وري به اوڏانهن ڦِري ويو،”ڊرگهه ٻه آهن، هڪ ڊرگهه بالا ۽ ٻي ڊرگهه زيرين ... هيٺين ڊرگهه (مخدوم بلاول طرف) بهاولپور پاسي آهي.“ بخاري صاحب چيو.
”ٽالپر ۽ ڪلهوڙا هڪ ئي ماضيءَ جو تسلسل آهن. پر ڇا سندن رهڻي ڪهڻي، رک رکاءُ، پوشاڪ ۽ انداز ۾ به ڪو فرق آهي؟ ڇا سندن عقيدي ۾ به ڪو فرق آهي؟ ڪلهوڙا بنيادي طور تي شيعا نه آهن ۽ ٽالپر ڪلهوڙن جا مريد هئا.“ مون سوال رکيو.
”ٽالپر برابر ڪلهوڙن جا مريدآهن، پر ٽالپرن کي ڪلهوڙا ئي وٺي آيا، پهريان ٽالپر ڪلهوڙن جي دور ۾ آيا، ۽ پوءِ ٻيا هوريان هوريان ايندا رهيا!“ بخاري صاحب چيو.
”جيڪڏهن ڪو ايئن چوي ته ٽالپرن جو اثر رسوخ ڪلهوڙن کان الڳ ٿلڳ ۽ اڳ کان آهي ته ڇا تاريخ ۾ اهڙي ڪا ثابتي آهي؟“
”سچ پچ ته مون کي اهڙي ڪا به خبر نه آهي!“
”ان اختلافي راءِ وارا چون ٿا ته ٽالپر اڳ کان يا گڏو گڏ موجود هئا، ۽ ڇاڪاڻ ته هنن وٽ اڳ ئي سَندون هيون. انڪري، هنن ڪلهوڙن سان ڪونه ڦِٽايو.“
”ان ڳالهه جو امڪان آهي!“
” ڪلهوڙن جو فقرائي نمونو ڪيئن هو، يعني سندن خليفن وغيره جو؟“
”انهن پنهنجا بنياد خالصتاً مذهب تي رکيا هئا، ۽ جڏهن هنن ماڻهن کي شامل ڪيو ته انهن کي به مذهبي ريت پيري فقيريءَ ۾ آندائون. پوءِ آهستي آهستي ان تنظيم کي منظم ڪندا ويا ۽ ڄڻڪ انهن کي پنهنجو لشڪر بنائي ڇڏيو هو ... ميان نصير محمد سان جيڪي ڪجهه ٿيو، (گرفتار ڪري دهلي موڪلڻ واري واقعي ڏانهن اشارو) ان جو اهو مطلب نه آهي ته اها ڪا اوچتي ڳالهه ٿي. ڪلهوڙن جي ذهن ۾ منڍ کان ئي اها ڳالهه هئي ته اسان کي هڪ ڏينهن حاڪم ٿيڻو آهي يا ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان حڪومت هٿ ڪرڻي آهي. ... سو هنن پيري مريديءَ ۾ يا هن تحريڪ ۾ ماڻهن کان زمينون هٿ ڪرڻ ۽ کسڻ شروع ڪيون. هنن زميندارن کان زمينو ڇڏايون. لاڙڪاڻي ۾ زمينن جي ڏاڍي کَسَ ٿي آهي. هِتي (دادو ضلعي ۾) گهٽ پر لاڙڪاڻي ۾ ڏاڍي ٿي آهي ... منهنجي خيال ۾ هنن کي شروع کان ئي حڪومت وٺڻ جو خيال هو. انڪري، هنن اها تنظيم ڪاري ڪئي، ۽ پوءِ انهن کي فوجي صورت ڏني. ان وقت سنڌ ۾ پڪي فوج رکڻ جو رواج ڪونه هو ... نه ڪا سومرن ۽ سمن جي دور ۾ هئي. هِنن زمين کَس انڪري شروع ڪئي ته هنن جيڪو هيڏو سارو راڄ ڪٺو ڪيو هو، انهن کي کارائڻ پيارڻ ڪيئن ٿئي؟ سو، هنن ملڪيت کسڻ شروع ڪئي. توهان ڏسو ته دهليءَ ڏانهن دانهن به اها ئي وئي ته زميندارن کان زمينو کسيون اٿن! ان سبب ٻيا زميندار سمجهن پيا ته اهو سلسلو هلندو رهيو ته سندن زمينون به کسجي وينديون. تنهن ڪري، هنن تي (ڪلهوڙن تي) ٿوري گهڻي چڙهائي به ٿي.“ بخاري صاحب پنهنجو تجزيو ڏنو.
”هنن جو ويس ڪهڙو هو؟“
”هنن جو ويس صفا ديسي هو. مون پاڻ به ’ميان وال‘ ڏٺا، اڃا به آهن. ميرن کان پوءِ ، انگريزن جي زماني ۾ به ’ميان وال‘ ماڻهن وٽ ايندا هئا، سمجهو ته جيئن پيريءَ جو ڏن اوڳاڙيءَ تي هجن! سندن انداز شانائتو هوندو هو ، گهوڙن تي چڙهي ايندا هئا ... وڏيون سلوارون، وڏا پٽڪا. پهراڻ، صفا ديسي لباس ۽ چادر ڪلهي تي، اصل کٿِي! هنن جي وقت جو ميان (جيڪو به هوندو هو) ڪاري کٿي رکندو هو، باقي سڄو لباس اهو ديسي، مٿي تي پَٽڪو رکندا هئا!“ بخاري صاحب چيو.
”۽ ٽالپر؟“
”ٽالپرن ٽوپي ايجاد ڪئي. حاڪم ٽالپر خاص قسم جون ٽوپيون پائيندا هئا، جيڪي توهان (تصويرن ۾) ڏٺيون آهن، ۽ مير سندرا به ٻڌندا هئا. ... هيءُ تمام دلچسپ موضوع آهي. ميان وال تحريڪ هڪ ڊگهو باب آهي ته هنن تحريڪ ڪيئن ٺاهي، ۽ ان تحريڪ هنن کي بادشاهيءَ تائين ڪيئن پهچايو؟“