ميل ـ101

ميل ـ101

جهرڪن کان ڪجهه پنڌ تي اُونگر نالي وڏي ڳوٺ وٽ، ’ٺٽو 63 ڪلوميٽر‘ جو پٿر لڳل آهي. هتان ڪراچي 164 ڪلوميٽر آهي. بس اهو ئي اهو ماڳ اهي، جنهن کي ’ميل_101‘ نالو ڏنو ويو آهي. مفاصلو ڄاڻائيندڙ ان پٿر سان لڳولڳ ٽڪريءَ تي، جيڪڏهن چڙهي وڃجي ته عام اک کي هتي فقط اهڙي ٽڪري ڏسڻ ۾ ايندي جيڪا اڌ گول جي شڪل ۾ ڦري ڪلوميٽر کن جي پنڌ تي وري هاءِ وي سان اچي ملي ٿي.
پر هيءَ ڪا عام ٽڪري ناهي. هتي اهو ثبوت موجود آهي ته ٻه لک سال اڳ سنڌي ماڻهو هن ٽڪريءَ تي ويهي پٿر جا اوزار گهڙيندا هئا. مون هتي پٿر مان گهڙيل ڇيڻيون، چٿڻ، وڍڻ ۽ ڇلڻ جا اوزار، هٿ ڪهاڙيون، اڌ گهڙيل ۽ ڀڳل اوزار ڏٺا. هن ٽڪريءَ تي چقمق پٿر (ڳارِي) جو وڏو ذخيرو آهي، جيڪو جهمپير تائين وڃي ٿو. بدقسمتيءَ سان اڄڪلهه کاڻين واري کاتي، هڪ ٺيڪيدار کي هتان پٿر کڻڻ جو ٺيڪو ڏيئي ڇڏيو آهي. جيڪو ٻارنهن ئي مهينا هتان پٿر ميڙڻ ۾ رڌل آهي. هتان پڪو پٿر کڻي، روڊ ۽ عمارتون ٺاهڻ لاءِ اسٽون ڪرشر ۾ ٽوڙيو وڃي ٿو. خبر ناهي ته هن مهل تائين هن ٺيڪي ۾ قديم سنڌي ماڻهوءَ جي وجود جو ڪيترو ثبوت تباهه ٿي ويو آهي!؟
پروفيسر آلچن ۽ سندس گهرواريءَ جيڪي گهڻي وقت کان پاڪستان ۾ پٿر جي قديم دور تي ڪم ڪري رهيا آهن، تنهن هيءُ ماڳ سن 1975ع ۾ ڳولي لڌو هو ۽ ان ماڳ کي به ٻه لک سال پراڻو قرار ڏنو، جيڪو ڏکڻ سنڌ ۾ هيل تائين لڌل سڀ کان قديم ماڳ سمجهيو وڃي ٿو. هتي ايڏي وڏي تعداد ۾ ۽ ايترو گهڻو وقت پٿرن مان اوزار گهڙيا ويا آهن جو، ماهر اهو چوڻ تي مجبور ٿي پيا ته هيءُ ماڳ به ٻه لک سال اڳ پٿري اوزار گهڙڻ جو ڪارخانو هو.
پيليوليٿڪ دور جو سنڌ ۾ ٻيو ماڳ، ڪوٽڏجيءَ وارين ٽڪرين طرف آهي. جنهن تي پروفيسر آلچن کان پوءِ آرڪيالاجي جي ڊاڪٽر شريف به ڪم ڪيو آهي، پر سندس ڪم اڃا منظر عام تي نه آيو آهي.
جهرڪن جي ڀرپاسي ۾ ٻه ٽي ننڍڙا پتڻ آهن. جيڪي ڦِرندا گهرندا رهن ٿا. پاڻيءَ جي صورتحال ٺيڪ ناهي، ٻيڙيون لهي نٿيون سگهن. جهرڪن کان هيٺ درياهه جو ويجهي ۾ ويجهو ڦاٽ ’اوچتو‘ (Ochto) آهي. پر هن وقت جيئن ته درياهه ۾ پاڻي آهي ئي ڪو نه، تنهن ڪري سنڌوءَ جو پاڻيءَ سمنڊ ۾ ڇوڙ نٿو ڪري. ان ڪري سمنڊ جو پاڻي ويرن جي حساب ڪتاب سان درياهه جي پيٽ ۾ چوويهن ڪلاڪن ۾ ٻه ڀيرا لهي ۽ چڙهي ٿو. بهرحال، ويرن جو پاڻي جهرڪن تائين نٿو پهچي.
گهٽ پاڻيءَ جو اطلاع ملڻ جي باوجود، ٻيڙين کي درياهه ۾ لاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو. پهرين مورڙي کي ڊاٽسن پڪ اپ مان لاهي ڪلهن تي سوار ڪري پتڻ تائين پهچايو ويو. واٽ ۾ پهريون ڀيرو اسان ڪيلن جو باغ ڏٺو. ڪنڌيءَ تائين پڪ اپ جو رستو نه هئڻ ڪري ٻيڙيءَ چڱو پنڌ، ڪلهن تي سوار ڪئي. مورڙئي گوڏي جيتري پاڻيءَ ۾ ترڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. هتي ڪا اهڙي ننڍڙي ٻيڙي هلي سگهي ٿي جنهن جو ترو بنهه تراکڙو هجي.
اسان درياهه جو پاڻي چکي ڏٺو، ذائقو ٻاڙو هئس. مقامي ماڻهن کي اهو ذائقو به ’مِٺو‘ ٿي لڳو. جهرڪن وٽ درياهه جي پيٽ ۾ وارِي نٿي اُڏاڻي، سم جو پاڻي درياهه جي پيٽ کي ڀري ٿو ۽ اهو وهي هلي ٿو. ڌرتيءَ ۾ سم جو پاڻي جام آهي. جت به ٻه چار فوٽ زمين کوٽي وڃي ٿوري وقت اندر کڏ ڀرجي ويندي. مقامي ماڻهو اهو پاڻي پيئن ٿا، ”جر جو مِٺو پاڻي!“
پتڻ تي ڪم ڪندڙ هڪ همراهه اڳتي جي سُڌ ڏني. چيائين، ”اڳتي هڪ ڳوٺ هو واڻين جو ... ڀُڳڙان ڪوٺي ... اهو کاري ڇاڻ جو علائقو آهي ... تعلقو گهوڙا ٻاري. اتي وڃي درياهه سمنڊ ۾ پوي ٿو.“ اسان کانئس کارين ۽ درياهه جي وهڪرن بابت پڇا ڪئي. ڊيلٽا جو علائقو جبل جي ورن وڪڙن وانگر نهايت پيچيدو هوندو آهي.
”واٽون ويهه ٿيون، ڪوهه ڄاڻان ڪيڏانهن پِرين!“
جواب مليو، ”درياهه ور وڪڙ ڪندو وڃي ٿو، هڪ نالِي، دانڌاري ۽ ٻاٻيهي کان ٽٽي ٿي ... چارسي نالِي ... ان جي هڪ ڇاڙ سڌي سمنڊ ۾ وڃي ٿي ... ٻيو ’اوچتو‘ (Ochto) آهي ... اتي پنج ناليون آهن. پالڪي، وڏي نالي چارسي آ ... اِنڊو نالي آ ... مليرڙي آ ... اهي ناليون ڳاڙهي شهر کان اڳتي انڊو ناليءَ مان ٿيون ڦٽن.“
هن وقت درياهه ۾ موجود سڄو پاڻي سم جو آهي. اونهاري ۾ درياهه جي معمولي چاڙهه ۽ بئراج واري پاڻيءَ سبب زمين ۾ ڪافي پاڻي جذب ٿيل آهي، جيڪو هوريان هوريان سمي درياهه ۾ لهي ٿو. ۽ درياهه نالي ماتر وهندو رهي ٿو اهو سيمو ڪن ڪن هنڌن تي نه هئڻ برابر آهي ۽ ڪٿي ڪٿي وڌيڪ آهي، ان ڪري درياهه ۾ مختلف هنڌن تي پاڻيءَ جو مقدار مختلف آهي. سيوهڻ کان اسان جو ناکئو کبڙ پاتڻي آهي. هيءُ همراهه جهرڪ جي پاتڻين جي خبر کان مطمئن ناهي. چوي ٿو، ”ٻيڙي لاهيو ڀلي مالڪ آهيو پر هلندي ڪو نه!“ جيتوڻيڪ مورڙي، درياهه ۾ لهندي ئي ترڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، تنهن هوندي به مقامي پاتڻين جي آٿت تي کيس ڌڪي اڳتي هلڻ تي مجبور ڪيو ويو. ٻيڙي رواني ٿي ته خشڪيءَ جو قافلو به اڳتي چُريو. اڄوڪي منزل ٺٽو آهي. ٻيڙيءَ جو سفر ٺٽو سجاول پل تي ختم ٿيڻو آهي، پر اسان کي پڪ ناهي ته ٻيڙي اوستائين سفر جاري رکي سگهندي. پاتڻين رڳو ٻنهي ڪنڌين جي وچ ۾ پاڻيءَ جي خبر ڏيندا آهن. اصل خبر اهي مهاڻا ڏيندا آهن، جيڪي پري پري تائين سفر ڪري مڇي مارين. اسان کي هتي اهڙو ڪو به ماڻهو نه مليو.
جِهرڪا هڪ قبيلي جو نالو آهي، جنهن جي نالي پويان جهرڪن جو شهر ٻڌو ويو آهي. ٻيا جهرڪا درياهه جي هن ڀر رهن ٿا. ٻنهي ڪنڌين تي جهرڪن جا وڌ ۾ وڌ ٻه اڍائي سؤ گهر ٿيندا. جهرڪا نسلي لحاظ کان سماٽ آهن. هتي ٻيون برادريون جمالي ٻروچن، ميربحرن، شيخن ۽ ميمڻن جون آهن. پر سڀني جي حالت هيڻي آهي. هتي نظر ايندڙ ڪيلن جو باغ مقامي ماڻهن جو ناهي. هڪ همراهه چار سال اڳ ملتان کان هتي آيو هو ۽ ڪچي جي هن علائقي ۾ ڪيلن جو شاندار باغ هڻي ويٺو آهي.
درياهه، پاڇاڙ جي هن علائقي ۾ جيتوڻيڪ بنهه ماٺو ٿي وهي ٿو پر تڏهن به هن جي پورالي ۽ پائيندڙ طبيعت برقرار رهي ٿي. مقامي ماڻهو ٻڌائن ٿا ته، ٽي سال اڳ سنڌوءَ جو وهڪرو اڃان اوڀر طرف هو ايترو پري جو، جهرڪن جا ماڻهو جنهن ڪنڌيءَ تان پاڻي ڀرندا هئا، اها جاءِ هاڻوڪي وهڪري جي اوڀر ۾ لڳ ڀڳ هڪ ميل پري هئي. هڪ ميل جي اها کاڌ، فقط هڪ ئي سال ۾ ٿي هئي. مهاڻا ٻڌائن ٿا ته، جڏهن سمنڊ جي جواني هوندي آهي تڏهن سم ناليون اٿلي پونديون آهن. وير جو پاڻي ٺٽي تائين درياهه ۾ چڙهي ٿو ۽ کوهه کارا ٿيو پون. ڪا زمين اهڙي بچي ٿي جتي مٺو پاڻي نڪرندو آهي.