مُهين جو دڙو

مُهين جو دڙو

مُهين جي دڙي جو پنهنجي حياتيءَ ۾ ڪهڙو نالو هوندو؟ ان سوال تي محققن ايترو سوچيو آهي جو دماغ ڏُکڻ لڳي ٿو. هڪڙا محقق ته مُهين جي دڙي کي ”مُئن جو دڙو“ قرار ڏيئي بي فڪر ٿي ويهي رهيا. پر انهن جي بي فڪري مهين جي دڙي جي ان نالي جو بنياد ڳولڻ کان آجو نٿي ڪري.
محققن جو هڪ لڏو مضبوط دليلن سان چوي ٿو ته، اهو دڙو سنڌ جي قديم قوم مهاڻن سان تعلق رکندو هو. ان دڙي مان هٿ آيل تصويري تحريرون اڃا ڪجهه وقت اڳ تائين مهاڻا لوڪ پنهنجين ٻيڙين تي آرائش طور اڪيريندا هئا، يا وري ڪنڀر، ٺڪر جي ٿانوَن تي چٽيندا هئا. مهين جي دڙي جي ڀرپاسي ۾ رهندڙ ڳوٺاڻا، اڄ به دڙي کي ”مُهون“ يا ”مُهين جو دڙو“ چون ٿا. سر جان مارشل توڙي مجمدار به ائين ئي لکيو آهي، “Mohenjo Daro”.
مُهين جي دڙي تي ريسٽ هائوس ۾ رات گذارڻ کانپوءِ، مان ٻاهر باغيچي ۾ اچي تازي هوا جو مزو وٺڻ نڪتس. سامهون مُهين جي دڙي جو اسٽوپا پنهنجين پوڙهين اکين سان نهاري رهيو هو. مون کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ ڪنهن جنم ۾ مون به ان اسٽوپا جي ڏاڪڻين تي پير رکيا آهن، مهاتما گوتم ٻڌ جي مورتيءَ آڏو ڏيئو ٻاريو آهي ۽ اسٽوپا جي وڏي دروازي وٽ رکيل نقارا وڄايا آهن. اڳين جنمن واري ڪتاب جا ورق کلن ٿا. ڪنشڪا جي دور جو پنو کلي پوي ٿو.
ڪنشڪا پنهنجي دور ۾ هڪ اجلاس ڪوٺائي ٻڌمت جي هڪ نئين فرقي جو بنياد وجهي، ان جو نالو ”مهايان“ رکيو. مهايان معنيٰ ”وڏي گاڏي“ جنهن تي سوار ٿي ماڻهو نرواڻ (ڇوٽڪاري) تائين سفر ڪري سگهن ٿا. ڪنشڪا پنهنجو فلسفو پيش ڪري ٿو، ”مهاتما ٻڌ کي جسم نه هو، هو انسان کان اتم هستي هو، هن ڪڏهن به دنيا ۾ جسم نه ڌاريو، پر هن پنهنجو اوتار ۽ پاڇو دنيا تي وڌو، ٻُڌ پاڻ ڀڳوان آهي ... دائمي ۽ ازلي ڀڳوان.“
مان جُهوني اسٽوپا ڏانهن ڏسي سوچيان ٿو ڇا اهو اسٽوپا مهايان فرقي وارن ٻڌن ٺاهيو هو؟ ڇا انهن مهايان فرقي وارن ٻڌن جي سڃاڻپ مهانو يا مهاڻو ٿي؟ ڇا سنڌ تي مهايان فرقي جو اثر رهيو؟ مون کان ڇرڪ نڪري ويو. اسان خبر ناهي ته ڪهڙي پيڙهيءَ ۾ مسلمان ٿيا آهيون، پر اڄ تائين هڪ ٻئي کي ”ٻُڌ“ سڏيون ٿا، بالڪل ائين جيئن مڪي ۽ مديني جا ماڻهو هڪ ٻئي کي ”يا حاجي!“ ڪري سڏين.
”ٻُڌ“ معنيٰ گوتم ٻڌ يا ٻڌمت جو پوئلڳ. آخر ڪهڙو سبب آهي جو اسان هڪ ٻئي جو ڌيان ڇڪائڻ (سڏڻ) مهل هڪٻئي کي ”ٻُڌ!“ ڪري سڏيون/چئون ٿا؟ ڇا سچ پچ اسان پنهنجي ماضيءَ ۾ ”مهاڻا ٻُڌ“ آهيون؟ ڇا مُهين جي دڙي جي سڃاڻپ ان ئي قائم اسٽوپا سبب آهي؟
ڪنشڪا (Kanishika) جو دور سن 78 کان 102ع آهي. هن ڪشان حاڪم سنڌ کي ڪشان حڪومت سان ڳنڍي ڇڏيو هو. ڪنشڪا (ٻيو) نالي هڪ حاڪم (119 کان 145ع) سن 138 کان 145ع جي وچ ۾ بي شمار اسٽوپا جوڙائڻ ۾ شهرت حاصل ڪئي. ان دور ۾ اتر سنڌ جو علائقو ڪشان حڪومت ۾ هو.
مهاڻن جي ڪرت بابت، هڪ حوالو قديم، ايران جي لکتن مان ملي ٿو. ”دي دستور آف ارد شير“ نالي هڪ مقالي ۾ جيڪو ان جي ليکڪ تنصر 20 جون 1896ع تي پڙهيو، هڪ خط جو حوالو ڏنو آهي، جيڪو تبارستان (Tabaristan) جي بادشاهه ڏانهن 211_241ع ۾ لکيو ويو هو. مضمون ۾ سماج جي چئن طبقن جا نالا ۽ ڪم ڄاڻايل آهن، پر اهي طبقا هندن جي طبقن کان ڪجهه مختلف آهن خط، طبقن جو تفصيل هن ريت ڏئي ٿو: 1_ شهابِ دين A Shahab-e-din (پروهت طبقو). 2_ مقاتل Mukatal (فوج). 3_ ڪتب Kutab (عالم، اديب، سائنسدان وغيره) ۽ 4 _ مهانا Muhana (عام پورهيت ماڻهو جهڙوڪ واپاري، آبادگار ۽ ڪمي). حوالو: صفحو 117 دي اينٽي ڪئٽي آف دي اوستا (اردشيرز پرشيا) (Arde Sher’s Persia) The Antiquty of the Ovesta.