مُهين جي دڙي جا ڪنڀار

مُهين جي دڙي جا ڪنڀار

ڇنڇر، 18_ نومبر 1989ع
نئون ڏينهن نئون پنڌ. اڄوڪي منزل سيوهڻ آهي. اڄ سڄو قافلو خشڪيءَ تي آهي. ضلعي انتظاميه ڪالهوڪي فائرنگ واري واقعي کانپوءَ ڏاڍي محتاط ٿي وئي آهي. اڄ ڪنهن به قيمت تي ٻيڙي درياهه ۾ لاهڻ جي موڪل نه ملي، البت ايترو ضرور ڪيائون ته پوليس اسڪواڊ گڏ ڏيئي بند وارو رستو وٺڻ جي اجازت ڏنائون، سو به وڏي منٿ ميڙ کان پوءِ. مورڙي کي به نوريءَ سان گڏ ڊاٽسن پڪ اپ ۾ سوار ڪيو ويو، اها گاڏي پڪو روڊ ڏيئي سيوهڻ طرف رواني ٿي وئي. اسان ڳوٺ ٻلهڙيجيءَ کان ويهڙ لاءِ نڪتاسين.
ڳوٺ ٻلهڙيجيءَ جيڏاکڻئين ڇيڙي تي، ڪنڀرن جي آوي وٽ هڪ جهوني ڪنڀر ٿانءَ پئي ٺپيا. “هي ماڻهو ايڏيون وڏيون چاڏيون ٺاهيندا آهن جو ٻه ٻه ماڻهو ڏڌ ولوڙين!” انور پيرزادي خالد سمي کي جيپ جهلڻ جو اشارو ڏيئي چيو. قديم آوي وڏي دڙي جي صورت وٺي بيٺي هئي. نمن جي ڇانوَ هيٺ ڪشادو مَنَهن ۽ ان مَنَهن ۾ ڪنڀارڪي ڪرت، وڻن تان پکيئڙن جون ٻوليون. بي شڪ ڏاڍو سڪون ڏيندڙ ماحول آهي.
ڪنڀر جي هڪ هٿ ۾ ڦرهو آهي، ڪنڀر جي ٻئي هٿ ۾ ٺڪر جو اوزار آهي جيڪو آلي ٿانءُ جي اندر پيٽ ۾ ديوار کي سهارو ڏيئي ٿو، ٻيو هٿ ٺيڪ ساڳي جاءِ تي ڦرهي سان هلڪڙيون ٿڦڙون هڻي ٿو ۽ ٿانءُ هوريان هوريان شڪل وٺي ٿو. هڪ جهونو ڪنڀر چڪ تي ويهي نرم مٽيءَ مان ٿانءُ جيارڻ ۾ مصروف آهي. گپ جهڙي مِٽي چَڪَ ٿي ڦري ٿي، ڪنڀر آڱرين ۽ آڱوٺي جي چرپر سان مٽيءَ سان کيڏي ٿو، مٽيءَ ۾ ساهه پئجي وڃي ٿو ۽ اها جيئري شيءِ وانگر اُٿي بيهي ٿي.
”چاچا نالو ڇا اٿوَ؟“ انور هڪ جهونڙي ڪنڀر کان پڇيو.
”بَشڪل“ (چاچي جو اصل نالو بخشل آهي) اڪثر سنڌي ڳوٺاڻا اکرن ۽ اچارن کي اڳتي پوئتي استعمال ڪندا آهن مثال بندوق کي چون دنبوڪ، قفل کي چون قلف. مطلب کي چوندا مطبل. هر ٻوليءَ جو پنهنجو مزاج آهي.
”هتي جهوني ۾ جهونو ڪاريگر ڪير آهي؟“ انور ٻيو سوال ڪيو.
”جهونا پڇاڙي ۾ اسان آهيون“ چاچي بخشل جو مطلب هو ته هن جُوءِ ۾ کانئس جهونو ڪاريگر ٻيو ڪو به ڪونهي. ڪنڀرن جو هيءُ ڪٽنب گهٽ ۾ گهٽ ستن پيڙهين کان هتي آهي.
”ٻيو ڪير ڪم ڪري؟“
”ٻيا سڀئي ڇوڪرا ڪم ڪن، مصري، عزيزالله، حسن جا پٽ سڪندر ۽ ٻيا به گهڻا آهن.“ چاچي بخشل پنهنجي خاندان جي ڇوڪرن جا نالا کنيا.
”ڀلا ٿانوَ ڪهڙا ڪهڙا ٺاهيو؟“ اسان مٽيءَ جي ٿانون جا نالا مروج نالا معلوم ڪرڻ پئي گهريا.
”سڀ، دِلا، مَٽيون، چاڏيون، ڪُنا، پارا، تَيون، دانگيون، کمريون، لوٽيون، ڏيئا، ڏياٽيون ... گهڻيون شيون ٺاهيون!“ هو کوڙ نالا ڇڏي ويو.
”وڏي ۾ وڏي چاڏي ڪيڏي وڏي ٺاهيو؟“ انور سوال ڪيو.
”پنج ڇهه گهڙا کير جا پونس ... ڪچي ۾ ڪلهوڙا وٺن ٿا، انهن وٽ مينهون جام آهن ... “
”اها چاڏي گهڻي کپايو؟“
”چاليهه پنجاهه رپين ۾.“
”چڪ جي مختلف حصن کي ڇا چئو؟“
”چڪ جي مٿئين حصي کي چئون ٽوپي. هيءَ سرائي، هيءَ ڪانجڻ ۽ هيءَ کڏ جنهن ۾ چڪ بيهي ٿو، ۽ جنهن تي هيٺ پير رکون ان کي چئون ٿاڦو.“
”مٽي ڪيئن ٺاهيو؟“
”پهرين مٽي کڻي اچون، پوءِ سُڪائي ڪُٽيون، پوءِ ڇاڻيون ... سنهي جدا ڪري، ٿلهيءَ کي ڀڄائي پوءِ ان ۾ ڪُت ملائي پوءِ ڪَليندا آهيون. ڪلي، چاڻيون ٺاهي، پوءِ چڪ تي رکي لاهيندا آهيون. پوءِ اهي سڀاڻي تائين سُڪندا، پوءِ ٺپينداسون. آوي ۾ سورنهن پهر رکون. اٺ پهر آوي ٻرندي ۽ اٺ پهر ٺرندي ... “
” نِهائينءَکان نينهن ، سِک منهنجا سُپرين
سڙي سارو ڏينهن ، ٻـاهـر ٻـاڦ نه نـڪري “
(رِپ)
”نِهائين کي ڪڍڻ لاءِ مٿان دانگيون ٺاهيندا آهيون ... اهي ڏيئي بند ڪندا آهيونس، وري مٿان ڍڪڻ ۽ ڍڪڻيون ڏيئي وٿيون صفا بند ڪندا آهيون. هيٺان ڀاڻ ڏيندا آهيون، مٿان وري ڪک وجهي ڊڀ يا ڇَهو يا پلال جو ڪُٽو ... پوءِ وري سنهي لِڏ يا ڀاڻ وجهي، سڄيءَ تي وڇائي، پوءِ وري خاڪ ڏيئي بند ڪندا آهيونس. ڏکڻ پاسي کان دري ڏيونس، پوءِ خير سان ٻري وڃي تيار ٿيندي.” جهوني سڀني سوالن جو جواب يڪو ڏيئي ڇڏيو.
”چاچا هيڏي محنت کان پوءِ به سهڻيءَ جو دِلو ڪچو ڇو نڪتو؟“ انور جهوني ڪنڀر کان ڀوڳ ۾ پڇيو.
”ڪنڀر جي غلطي نه هئي ... اها سهڻيءَ سان مائٽن ڪئي ... سهڻيءَ پڪو ٿي کنيو ۽ مائٽن پڪو کڻي ڪچو رکي ڇڏيو ... “ جهوني کان کِل ڇٽي وئي.
”چاچا ڌرتيءَ ۾ هر ڌاتو ڳريو وڃِي ... هي توهان جي ڀر ۾ مُهين جو دڙو بيٺو آ ... چار پنج هزار سال ٿيا آهن، ٽامو به ڳري ويو آهي، لوهه به ڳريو وڃي، ٺڪريون ڇو نٿيون ڳرن؟“ مون پڇيو.
”هائو! سٺي پڪل ٺڪري ڪونه ڳرندي، باقي ڪا گهٽ پڪل ٻاڙِي سر ڳري ويندي.“
مون کي ياد آهي ته هڪ ڪنڀار ان سوال جي جواب ۾ چيو هو،”مِٽي پنهنجي ذات سڃاڻي ٿي ... مِٽيءَ کي ڪو نه کائيندي ... شناس جي ڳالهه آهي جيڪا ماڻهن ۾ ناهي بچي! ماڻهو ماڻهوءَ کي کايو وڃن ... مِٽيءَ مٽيءَ کي ڪو نه کائيندي!“
هيءُ ڪنڀر، ٽيهن چاليهن ڀانڊن جي مٽي ٻن پهرن ۾ تيار ڪيو وٺن. ان کانپوءِ هڪ همراهه چاڻيون ٺاهي ويندو ۽ ٻيو چڪ تي ويهي ڀانڊا ٺاهي لاهيندو ويندو، ڀانڊا به ٻن پهرن ۾ ٺهيو وڃن، پوءِ ٻي ڏينهن تي ٺپڻ لاءِ رکيو ڇڏين. ٺڪر جو رنگ جبل جي کاڻ مان نڪري ٿو، ڪاري رنگ جي پٿر جا ڳوڙها ۽ ڳنڍا ٿين جيڪي باڊهه ۽ ڏوڪريءَ جي بازار مان ٻارهن کان چوڏهن رپيا سير ملي ٿو. رنگ ٺاهڻ لاءِ ان معدنيات کي ڪُٽبوناهي پر ڪنڀار ان کي مهٽيندا آهن. پهرين ڳاڙهو رنگ ڏيئي پوءِ ڪاري رنگ مان چِٽ ڪڍن. چِٽڪڍڻ ۽ رنگ ڏيڻ جي اوزار کي ’تورو‘ سڏين. جبل مان رنگ جا ڳنڍا بروهي کڻي ايندا آهن، هنن ڪنڀرن کي اها خبر نه هئي ته رنگ جون کاڻيون ڪٿي آهن.
جهونو بخشل ڪنڀار 1926ع واري کوٽائي وقت مُهين جي دڙي تي مزوري ڪندو هو. هن ٻڌايو ته، ”نڍڙيون ننڍڙيون ڪُپڙيون لهندا هئاسون، انهن تي ڪاشيءَ جو ڪم ... رنگ ڏنل هوندو هو.“ جڏهن اسان هن کان اهو پڇيو ته ڇا مُهين جي دڙي مان لڀجندڙ ٺڪرين ۽ اڄوڪين ٺڪرين ۾ ڪو فرق آهي؟ ته هن چيو، ”ها سائين ها! ... اهو نمونو ئي ٻيو هو ... اسان جو ڪم وري ٻيو آ ... اهي ٿانءَ ته ٺڪر جا هئا پر الائي ڪهڙي نموني جا ٺهيل هئا ... انهن جي مٽي ته واقعي سٺي ڳوهيل هئي پر ٿانون جا نمونا ٻيا هئا ... ٿانءَ پچائڻ جو نمونو اِهو ئي هئن جيڪو اسان جو آ ... مُهين جي دڙي مان ههڙا (هاڻوڪن جهڙا) ٿانءَ ته نڪتا ئي ڪو نه ... اهي وڏا مَٽ ٺاهيندا هئا، توهان ته پڪ سان ڏٺا هوندا ... رانديڪا ٺاهيندا هئا ... اسان رانديڪا به ڪو نه ٺاهيون ... مُهين جي دڙي جا وڏا مٽ پاڻيءَ جا ٿانءَ هئا، هاڻي ته اهي به ڪونه ٺهن.“