مٽِيءَ جي شاعري

مٽِيءَ جي شاعري
گاڏيءَ جوهيءَ شهر جي وچ مان کاٻي پاسي موڙ ڪاٽي اڳتي دادوءَ ڏانهن رخ ڪيو ته مون کي ياد آيو، ان موڙ کان کاٻي پاسي ٿورڙي پنڌ تي گاجو ڪنڀر جي آوي هئي. کوڙ سال اڳ فيبروري 1993ع ۾ آئون اتي رهيو هئس. مون هڪ هفتو کن ڪنڀرن سان ڪم ڪيو هو. اتي اسان ٺِڪر ۾ رني ڪوٽ جو 10X10) فٽ( ماڊل آويءَ ۾ پچائڻ جو تجربو ڪيو هو. ان وقت مون ڪنڀرن جي سڄي ڪرت کي ڪافي ڌيان سان ڏٺو هو ۽ ان جي معاشي سرگرميءَ تي هڪ مضمون ’نَو هزار سالن جو تجربو ، مٽيءَ جي شاعري‘ لکيو هئم. اهو مضمون ’روح رهاڻ‘ رسالي ۾ ڇپيو هو، هي مضمون نومبر 1993 جو لکيل آهي، انڪري ان کي ان ئي پسمنظر ۾ ڏسڻ گهرجي.؛

نَو هزار سالن جو تجربو
مٽيءَ جي شاعري
جوهي تعلقي جا ڪنڀر چڪ تان ٿانوََ لاهي رهيا آهن. ٺپي رهيا آهن، سڪائي، پچائي ۽ کپائي رهيا آهن. ڪڏهن کان؟ خود کين به خبر ناهي ته سندن هٿن ۾ موجود مهارت ۾ ڪيترن نسلن جو تجربو شامل آهي.
ڪنڀارن جا هٿ چڪ تي رکيل ٽيريءَ کي ڇهن ٿا ... ۽ ڦرندڙ چڪ تي مِٽي ڪر موڙي اُٿي بيهي ٿي، بالڪل ائين جيئن ڪو ماڻهو ننڊ مان جاڳي اکيون مهٽيندو اٿي پوي. يا جيئن ڪا ناچڻي ڌرتي تان آرس ڀڃڻ جي انداز ۾ ٻانهون کڻي، اٿي بيهي. هيءَ مٽيءَ جي شاعري ئي ته آهي. ضروري ناهي ته هر ڪنڀر ساڳي مهارت سان مٽيءَ ۾ ساهه وجهي اُٿاري بيهاري سگهي. هيءُ نون هزارن سالن جي تجربي جو نچوڙ آهي، جيڪو سکڻ جو شوق ڪري ٿو، ان کي پلئه پوي ٿو.
جوهي تعلقي جي مٽيءَ مان ڦِڪو ٺڪر پچي نڪري ٿو. ان رنگ جو ٺڪر سنڌ ۾ شايد ئي ڪنهن ٻئي هنڌ پچندو هجي. بلوچستان ۾ سبيءَ وٽ ساڳئي قسم جي مٽي آهي پر اتان جو ٿانءُ اهڙو مضبوط نٿو بيهي جهڙو جوهيءَ جي مٽي جو بيهي ٿو.
جوهي کيرٿر جي ڪڇ ۾ آهي ۽ سبي بولان وارن جبلن جي ڪڇ ۾. ڇا اهو ضروري آهي ته ڦِڪو ٺڪر جبل جي ڪڇ واري علائقي مان ملندڙ مٽيءَ مان ٺهي؟ نه، اهو ضروري ناهي، ٻين پاسن ۾ روايتي ڳاڙهو ٺڪر پچي نڪري ٿو. پر اها حقيقت آهي ته ڦِڪو ٺڪر نه رڳو مهن جي دڙي واري زماني ۾ هو پر ان کان اڳ آمري ثقافت ۽ مهر ڳڙهه ثقافتن ۾ گهڻو هو. اهو ئي سبب آهي جو قديم آثارن جا ماهر جابلو ثقافتن کي جهٽ سڃاڻي وٺن ٿا. واضح هجي ته آمري توڙي مهر ڳڙهه ثقافتون جابلو ثقافتون سمجهيون وڃن ٿيون، مهن جي دڙي واري تهذيب ميداني آهي.
سوچجي ته اها وڏي ڳالهه ٿي لڳي ته نو هزار سالن جي ڊگهي ڄمار ماڻڻ کان پوءِ به ٺڪر پنهنجي افاديت رکي ٿو. پر ڪيستائين؟ ڇا سائنس جي تيز رفتار ترقيءَ ۾ ٺڪر پنهنجي اهميت بچائي سگهندو؟ شهرن ۾ ٺڪر جو کاپو ذري گهٽ ختم ٿي ويو آهي. بس غريب آبادين ۾ دلا، مٽ ۽ گگِهيون اڃا تائين باقي آهن يا وري عاليشان عمارتن ۾ گلن ٻوٽن لاءِ ڪونڊيون تيار ٿين ٿيون.
شيشي، پلاسٽڪ ۽ ڌاتوءَ وارين صنعتن هلندڙ صديءَ ۾ ڏاڍي تيزيءَ سان ٺڪر کي پوئتي ڪري، ٻهراڙي تائين محدود ڪري ڇڏيو آهي. پر ڪو ايئن به ناهي ته ٺڪر کي مڪمل شڪست اچي وئي هجي. جيسين غربت جو هاڻوڪو گراف قائم آهي، ٺڪر کي لهر لوڏو ڪونهي. گهر گهر ۾ ريفريجريٽر ۽ ڪُولر برابر پهچي چڪا آهن پر هر ماڻهوءَ وٽ ايتري سگهه ناهي جو جديد سائنسي سهوليتن مان لاڀ حاصل ڪري سگهي. اهو ئي سبب آهي جو ڪراچي جهڙي ڪاسموپوليٽن شهر ۾ جتي وڏيون وڏيون اليڪٽرانڪ مارڪيٽون قائم آهن، اتي ڪنڀار واڙن ۾ چڪن تي ٿانءَ به ٺهي رهيا آهن. انساني تاريخ ۾ شايد ئي ڪا صنعت هجي جيڪا پٿر جي دور کان وٺي ڪمپيوٽر دور تائين بنا ساهيءَ جي جاري هجي!
آخر اها ڪهڙي خاصيت آهي جنهن ٺڪر جي صنعت کي زوال کان بچائي رکيو آهي؟ ان سوال جو جواب جوهيءَ جي سڀ کان ڀلوڙ ڪنڀر سليم ڀٽيءَ وٽ به پوريءَ طرح ڪونه هو. سليم ڀٽيءَ جنهن کي جوهيءَ ۾ گاجو جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، خوشحال ۽ محنتي ڪنڀر آهي. وٽس پنهنجو دڪان ۽ آوي آهي، پنهنجي هٿ سان ٿانءَ چڪ تان لاهي، ٺپي، پچائي ۽ ٽرڪ تي چاڙهي ڏورانهن شهرن خاص ڪري ڪوئيٽا ڏانهن واپارين ڏانهن اُماڻي ٿو.
ڪوئيٽا ۾ جوهيءَ جي ٿانون جي وڏي کپت آهي. پر جيڪڏهن ڪو شخص ڪوئيٽا جي ماڻهن کان پڇي ته توهان جي گهر ۾ رکيل ڦِڪي ٺڪر وارو مٽ ڪٿان جو آهي ته جواب ملندو ’سبيءَ جو‘. ان ۾ سندس ڏوهه ناهي ڇو ته ڪوئيٽا جا واپاري جوهيءَ جي ٿانون کي سبيءَ جي نالي سان وڪڻن ٿا. سبي ڪا ٻي جاءِ ناهي. هيءَ زمين جو اهو ئي ڀاڱو آهي جتي نو هزار سال اڳ مهر ڳڙهه جا ماڻهو ڦڪي ٺڪر وارا ٿانوَ گهڙيندا هئا.
پر جوهيءَ جي ڪنڀرن کي ان سان دلچسپي ناهي ته سندس ٿانوَ ڪهڙي برانڊ سان ٿا وڪامجن البت کين حسرت آهي ته جوهيءَ جو نالو جت ڪٿي هجي! شايد سڃاڻپ ملڻ به هڪ وڏي تسڪين آهي، ڪنڀرن لاءِ اها ئي وڏي ڳالهه آهي ته سندن ٺاهيل ٿانون کي ڪوئيٽا جهڙي مارڪيٽ ۾ جاءِ ملي آهي، سندس گذر سفر ته هلي پيو.
تعلقي جوهيءَ ۾ ٺڪر جا ڦڪا ٿانوءَ گهڙڻ جا ٽي مرڪز هئا پر هاڻي (1993۾) وڃي ٻه بچيا آهن. پهريون مرڪز ڊگهه بالا ۾ آهي، ٻيو جوهيءَ ۾ ۽ ٽيون ولواڻي جماليءَ ۾. ولواڻي جماليءَ وارو مرڪز مخدوم بلاول جي اولهه ۾ ٽي چار ميل پري ڇنڊڻ جي ڪپ تي هو. هتي ڪنڀرن جا ٻه گهر هئا پر ڌاڙيلن جي ڪاررواين سبب سڄو شهر اجڙي ويو ته اهي همراهه به جوهي لڏي آيا.
ڊرگهه بالا ۾ ويٺل ڪنڀر جوهيءَ جي ڪنڀرن جا وڏڙا آهن. انهن ئي پنهنجو فن نئين نسل تائين پهچايو آهي. وڏو ڪاريگر محمد اسماعيل ڀٽي هاڻي پنجهٺ سالن کي اچي پهتو هو. کانئس پوءِ ٻه وڏا ڪاريگر اسماعيل ڀٽي ۽ محمد صالح پنجاهه پنجاهه سالن جا هئا. احمد، حسن، عبدالرحمان ۽ جمعو به ڪرت کي لڳي ويا هئا. ڪنڀر ويڙها جوڙي ويٺا آهن، هڪ ويڙهي ۾ ٻه گهر ۽ ٻئي ويڙهي ۾ چار گهر هئن. سڀئي گهر ملائي ڪنڀرن جو ڪُل ڪٽنب چاليهن ماڻهن تي ٻڌل هو جن مان سترهن مرد (ڇوڪرن سميت)، ست عورتون ۽ سورهن ڇوڪريون هيون. چاليهن ڀاتين مان فقط ست ڪاريگر هئا. جيتوڻيڪ جوهي ۽ ڊرگهه بالا جو پنڌ ڪل 24 ڪلو ميٽر مس ٿيندو، ڊرگهه جا ڪنڀر ڪوئٽا جي مارڪيٽ سان سڌي طرح ڳنڍيل نه هئا. ان جو سبب فقط اهو آهي ته جوهي انڊس هاءِ وي سان پڪي روڊ ذريعي ڳنڍيل آهي. اڳتي ڊرگهه بالا جو پنڌ ڪچو آهي. ڊرگهه بالا کان مَٽ ڍوئڻ لاءِ في الحال اُٺ آهن، جيڪو قديم زماني کان جاري سلسلو آهي.
ڊرگهه بالا ڦِڪي ٺڪر جو اڪيلو مرڪز آهي جتي چڪ جو پراڻو نمونو اڃا تائين برقرار هو. هيءُ وڏو چڪ لٺ جي مدد سان پهرين پوري قوت سان ڦيرايو وڃي ٿو ۽ پوءِ ان تي ٽيري رکي ٿانءُ تيار ڪري لاٿو وڃي ٿو. اهڙو ئي چڪ ٽنڊي محمد خان ۾ به آهي، باقي سنڌ ۾ شايد ئي ڪنهن هڪ اڌ جاءِ تي هجي. البت پنجاب ۾ اهو نمونو ڪافي آهي.
ڪچي مٽيءَ جي هن چڪ ۾ ڏاس جون تندون ملايون وڃن ٿيون. ان جو وچون حصو پٿر جو ٿئي ٿو، جنهن کي پوري مرڪز ۾ لوهه جي نوڪ تي خبرداريءَ سان ويهاريو وڃي ٿو. اها ئي اصل ڪاريگري آهي.