مٽِيءَ جي شاعري

چڪ جي ڦِرڻ جو دارومدار ان نوڪ تي آهي. جيئن جيئن هيءُ چڪ پراڻو ٿئي ٿو، خطرناڪ ٿيندو ٿو وڃي ڇاڪاڻ ته ان مٿان پوندڙ آلي مٽي ۽ پاڻي چڪ جي مٽي ۽ ڏاس ۾ جذب ٿيندو رهي ٿو. جيتوڻيڪ ڏاس مٽيءَ کي مضبوط جهلڻ لاءِ شامل ڪئي وڃي ٿي پر اها ئي پاڻي چُهڻ ڪري مٽيءَ کي نرم به ڪري ٿي. اتفاق سان، جيڪڏهن ڦرندڙ چڪ جو ڪو هڪ پاسو جهري پيو ته وزني چڪ ڪنهن به پاسي وڃي پوندو ۽ ڪنڀر کي سخت زخمي ڪري وجهندو.
جوهيءَ ۾ ڪنڀرن جي پندرهن گهرن ۾ اٽڪل ڏيڍ سئو ڀاتي هئا، جن مان پنج گهر ڪنڀارڪي ڪِرت ڇڏي چڪا هئا، جوهيءَ جي ٻئي ڇيڙي تي ويٺل ڪنڀار جدا آهن، جيڪي گهڻي وقت کان ٻين ڪمن ۾ لڳي ويا آهن. اهڙي ريت جوهيءَ ۾ ڪل 24 ڪاريگر ٿانءَ ٺاهڻ ۾ مصروف هئا. جن مان ٽي سما ميهڙ مان لڏي آيل هئا، ولواڻي کان لڏي آيل ٽي ڪاريگر ڪورائي، باقي سڀ ڀٽي آهن.
سليم گاجوءَ پاڻ ٻڌايو هو ته جوهيءَ جو سٺو ڪاريگر ڪؤڙو خان ڀٽي ڪم ڇڏي ويو هو، ٻيا ڪنڀر سليم گاجو (خود)، حاجي ولد نبي بخش، نبي بخش، مير محمد، جمعو، بچل، گهنور، لعل محمد، نور محمد، پيارو، محرم، عبداالله، پيربخش، ادريس، غلام قادر، سلطان محمد حسين سڀئي ڀٽي آهن، بشير، شبير ۽ نذير سما آهن، باقي رهيل قاسم، غلام حيدر ۽ جبار ڪورائي آهن.
ڪنڀرن وٽ جمعي، ڇنڇر يا آچر جو ڪو به فرق ڪونه هو. ڪم ايترو آهي جو جيڪڏهن هفتي ۾ اَٺ ڏينهن هجن ته به موڪل نٿي ڪري سگهجي. چڪ ڦِري ٿو ته ٿانءُ لهي ٿو ۽ ٺپجي، پچي تيار ٿي مارڪيٽ وڃي ٿو. چار پئسا بچن ٿا ته گهر ٻار جي ذميواري پوري ٿئي ٿي.
هڪ محتاط حساب موجب جوهيءَ ۾ چويهه ڪاريگرن هڪ مهيني ۾ 24 هزار ٿانءَ تيار پئي ڪيا. يعني هڪ ڪاريگر هڪ مهيني ۾ هڪ هزار ٿانءَ تيار ڪري سگهي ٿو. هر ڪاريگر وٽ پنهنجو دڪان/ڪارخانو ناهي تنهنڪري هو ٻئي وٽ ٺيڪي تي ڪم ڪري ٿو، مارڪيٽ ۾ ٿانءَ جو اگهه کڻي ڪجهه به هجي، ڪاريگر جو حساب داڻي سان آهي. مَٽُ ٺاهڻ تي ڪاريگر کي ٽي رپيا پئي مليا، دلو گهڙڻ، تي ٻه رپيا ۽ گگهيءَ جو ڏيڍ رپيو. هڪ ٿانءُ جي مٽي ڳوهڻ لاءِ هڪ رپيو ان مزور کي ڏنو ٿي ويو جيڪو کڏ تان آندل مٽيءَ کي ڳوهڻ جي مرحلن مان گذاري چڪ تي ويٺل ڪاريگر کي ٽيريون ڏيندو وڃي.
مٽي ڳوهڻ جي هر مرحلي تي ڪم جي نوعيت جي حساب سان مٽيءَ جو نالو بدلجندو وڃي ٿو. مهڙ ۾ مٽيءَ جا ’ڦوڙا‘ آهن، پوءِ ڪُٽڻ، ڪيرائڻ ۽ پُسائڻ، مِٽي جڏهن چڪ تي رکجڻ لاءِ تيار ٿئي ٿي تڏهن ’ٽيري‘ سڏجي.
چڪ تي ٽيري رکجڻ کانپوءِ ڪنڀر جي هٿن جي ڇهاءُ سان ڪائنات ۾ تخليق جو سڀ کان سهڻو منظر اڀري ٿو. مٽي اٿي بيهي ٿي ۽ ڏسندي ئي ڏسندي مَٽُ پنهنجي پهرين شڪل وٺي ٿو. نرم ٿانوَ کي چڪ تان ڏاڍي خبرداريءَ سان ڌاڳي سان وڍي لاهجي ٿو. چڪ کان جدا ڪرڻ مهل ڪنڀر گِراڙيءَ جهڙي هڪ اوزار سان مَٽَ جي ڪنن تي گرفت لاءِ ڇاپ ڇپي ٿو. ايئن هڪ هڪ ڪري پنجاهه کن مَٽ لاهي ساهي پٽي ٿو. اهي ٿانوَ شام يا وري صبح تائين ڪجهه سخت ٿيندا ته انهن کي ٻئي مرحلي واري شڪل ڏيندو.
ٻئي مرحلي ۾ مَٽ جا ڪلها ۽ ڍڍري روپ وٺندا. ٽئين مرحلي ۾ مَٽَ جو ترو بيضوي شڪل وٺندو ۽ ڪلهن تي ٺپن سان گلڪاري ٿيندي. هر ڪنڀر وٽ گلڪاريءَ جا پنهنجا ۽ نموني نموني جا ٺپا آهن، جنهن سبب هزارن مَٽن جي وچ ۾ سڃاڻي سگهبو ته ڪهڙو ٿانءُ ڪهڙي ڪنڀر جو ٺاهيل آهي.
دلا ٺاهڻ جو نمونو به لڳ ڀڳ ساڳيو آهي. البت گگهيءَ جو طريقو بنهه مختلف آهي. گگهي ٽن ڀاڱن ۾ ٺهي ٿي، ترو يا ڍڍري، ڪلها ۽ ڳچي! ڪلها ڪالب ۾ ٺهن ٿا ۽ ڳچي چڪ تي. ڪنڀر جيئن ئي ٽيئي حصا ڳنڍي بس ڪندو، هاڻي سندس اکيون آڪاس ۾ هونديون ۽ چپن تي دعا، ’مالڪ بادل گڏ نه ٿين جيسين ٿانوَ آويءَ مان پچي نٿا نڪرن.‘
سنڌوءَ وانگر مٽيءَ ۽ مند جو به پنهنجو مزاج هوندو آهي. ميرو (مير محمد) ڪنڀر جو تجربو آهي ته هن جڏهن به آويءَ کي باهه ڏني آهي، آسمان مان ڪڻيون ضرور پيون آهن پوءِ کڻي ان جو اڳواٽ ڪو اهڃاڻ هجي يا نه هجي!
هر هنڌ مٽيءَ جا جزا مختلف هوندا آهن ۽ هر ڀيري مند به ٿڌي گرم ٿيندي رهندي آهي تنهنڪري ڪنڀر لاءِ ضروري آهي ته ٿانءُ چڪ چاڙهڻ کان اڳ مٽيءَ جي نرمي ۽ ان ۾ ڪُت ۽ وارِيءَ جي نسبت ٺيڪ رکي. چڪ تان لاهڻ کانپوءِ ٿانون جي سُڪڻ جو مرحلو به گهٽ نازڪ ناهي. اُس ۾ تک ۽ نرميءَ کي نظر ۾ رکي ٿانوَ وري وري ڇانوَ ۽ اُس ڏانهن منتقل ڪرڻا پون ٿا. اهو ڌيان نه رکيو ويو ته مَٽن ۾ سُڪڻ جي عمل دوران ئي ڏار پئجي ويندا.
آخري مرحلو آويءَ جو آهي. اهو سمجهه، تجربي، احتياط ۽ صبر وارو ڪم آهي. ٿوري تڪڙ ۽ اٻهرائيءَ سان سڄي محنت تي پاڻي ڦري سگهي ٿو. مهن جي دڙي توڙي آمري ثقافت وارا به ساڳي نموني جي آوي تيار ڪندا هئا. پر جوهيءَ ۾ ڪنڀرن جو ٿانءَ سان پيار ڪجهه گهٽجي ويو آهي. اها زوال جي نشاني نه سهي، پر فن کي تخليقي گهرجن کان جدا ڪرڻ برابر آهي.
بهاول پور ۽ ملتان جا ٿانوَ اهڙا نفيس ٿا ٿين جو انهن کي نالو ئي ’ڪاغذي ٺڪر‘ ڏنو ويو آهي. مٽي جا جزا برابر ڪاغذي ٺڪري ٺاهڻ ۾ مددگار آهن پر ڪنڀرن جو پيار وارو پورهيو ئي مٽيءَ کي ڪاغذي ٺڪريءَ ۾ تبديل ڪري ٿو. ڪاغذي ٺڪريءَ جو ٿانءُ ڪنهن به ڪم جو ناهي فقط آرائش جو سامان آهي. اها وڏي ڳالهه آهي جو غربت جي دور ۾ ماڻهو آرائشي ٿانون تي هرکِي کيسو هلڪو ڪن ٿا.
گاجوءَ جي هٿ ۾ صفائي آهي ۽ سمجهدار به آهي. کيس اهو به احساس آهي ته جوهيءَ جي مٽيءَ ۾ جيڪا خاصيت آهي، ان مان ڪنڀرن ڪو فائدو نه ورتو آهي. هتان جو ڪنڀر هر وقت فقط مارڪيٽ جي طلب پوري ڪرڻ جي ڳڻتيءَ ۾ رهي ٿو. کين خبر آهي ته ڪنهن به مهل واپاري ٽرڪ ڪاهي ايندو ۽ اڳ کان طئه ٿيل حساب موجب هتان هُتان ٿانوَ کڻي ٽرڪ ۾ وجهندو ۽ حساب ڇڏائي ڪوئٽا روانو ٿي ويندو.
ان مان ايترو ٿيو وڃي جو ڪنڀرن جو روزگار پيو هلي، ڪاريگر ۽ ڪارخاني جا مالڪ روزانو ڪم جو ساڳيو پيچرو وٺن ٿا. هڪ همراهه مٽي ٺاهڻ ڳوهڻ ۾ مصروف هوندو ۽ ٻيو ٿانوَ لاهڻ ۽ ٺپڻ ۾. انهن ٿانون ۾ نواڻ ڪيئن آڻجي؟ ان سوال تي غور ڪرڻ جو وقت ڪنهن کي به ڪونهي. البت گاجو پُور پچائيندو رهندو آهي. سبب شايد اهو آهي ته پاڻ ٻين ڪنڀرن کان ڪجهه خوشحال آهي. ٻه ٽي ڪاريگر وٽس ڪم ڪن ٿا، پاڻ به ڪم ڪري ٿو پر سندس آڪهه وڏي آهي، سوچڻ جو وقت گهٽ ٿو مليس.
جوهيءَ ۾ ڪنڀرن جي ڪرت ڏسي لڳي ٿو ته مهن جي دڙي وارو وچون دور ائين ئي هوندو جڏهن ڪنڀرن حد کان وڌيڪ مصروفيت سبب فن کي نه، پر مارڪيٽ جي طلب کي آڏو ٿي رکيو. ڪنڀرن جي مصروفيت ڏسي اهو اطمينان برابر ٿئي ٿو ته ٺڪر جي هنر کي دائمي افاديت آهي، پر ائين ٿو لڳي ته هلندڙ زماني ۾ تخليق جي حوالي سان جمود طاري ٿي ويو آهي.
هر ڀيري آوي ٻارڻ تي خرچ لڳ ڀڳ پندرهن سئو ٻه هزار رپيا اچي ٿو. جنهن ۾ هڪ هزار کان پندرنهن سون ٿانوَ پچائي سگهجن ٿا. حساب سڌو سادو (سن 1993ع ۾):
30 ٻورا توُتڙ (سارين جو ڇلڪو) في ٻورو 25 رُپيا (ڊبل ٻورو) = 750 رپيا
15 مڻ ڪاٺيون : في مڻ 25 رپيا = 375