مڪلي

مڪلي

ٺٽو شهر ٽپي، سنڌوءَ جي سڪل پيٽ مان ٿي، جنهن ٽڪريءَ تي چڙهبو، سا مڪلي آهي. مسلمان هن ٽڪريءَ جي نسبت مائي مڪليءَ سان ڏين ٿا، جنهن جي قبر ڄام نظام الدين جي مقبري لڳ ڄام تماچيءَ جي ٺهرايل جي ٻاهري پاسي الهندي طرف آهي. مائي پهتل بزرگ سمجهي وڃي ٿي. هڪ روايت موجب هڪ درويش مڪي شريف ويندي هتي ترسيو هو. هتي وجد ۾ اچي سماع شروع ڪري ڏنائين. ان ئي حالت ۾ هن ڪافي ڀيرا چيو، ”هذا مڪه لي“ (هيءَ جاءِ منهنجي لاءِ مڪو آهي). ائين هن ٽڪريءَ تي اهو نالو پئجي ويو. هندو لوڪ مڪليءَ جي ٽڪريءَ کي ڪالي ديويءَ سان منسوب ڪن ٿا، جنهن جو وڏو مندر ۽ تيرٿ آستان، مئن روڊ واري وڪڙ ۾ ڏکڻ طرف آهي. ڪاليءَ جو ٻيو مکيه مندر ڏکڻ ۾ ٽي ميل پري ڪلان ڪوٽ وارو آهي. بهرحال، هن وقت سڄي دنيا ۾ مڪليءَ جي سڃاڻپ سمن، ارغونن ۽ ترخانن بادشاهن جي شاندار مقبرن سبب آهي. مڪليءَ کي عالمي ورثو تسليم ڪيو ويو آهي. مڪليءَ وارو شاهي قبرستان فقط اهو ناهي، جيڪو قومي شاهراهه جي اتر طرف نظر اچي اٿو پر اهو سلسلو ڏکڻ ۾ڪافي اڳتي تائين وڃي ٿو. فرق فقط اهو آهي ته ان پاسي شاهي مقبرا ناهن. مڪلي قبرستان کي سولائيءَ سان ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪ حصي ۾ سمن سلطانن جون قبرون ۽ مقبرا آهن ۽ ٻئي (اورئين) حصي ۾ ارغونن ۽ ترخانن جون قبرون آهن.
مڪلي گهمندڙ سياح جڏهن ٽڪيٽ وٺي اندر وڃن ٿا ته سڀ کان پهرين کاٻي پاسي هڪ چور کوهه اچي ٿو. ٻن حصن ۾ سوڙهيون ڏاڪڻيون هيٺ کوهه جي ڪنڌيءَ تائين وڃن ٿيون. کوهه ڪنهن ٺهرايو؟ ان سوال جو جواب ڪنهن وٽ به ڪونهي، البت کوهه پنهنجي نوعيت ۾ مختلف آهي. هيٺ کوهه جي ڪنڌيءَ تي پهچبو ته چ‍ؤطرف ورانڊو نظر ايندو، وچ ۾ کوهه آهي.
کوهه کان اڳتي اتر ۾ ترتيب وار اهم مقبرا ۽ ڇٽيون هن ريت آهن:
هڪ گمنام ڇٽي، جاني بيگ ترخان جو مقبرو، تغرل بيگ جو مقبرو باقي بيگ ازبيڪ جو مقبرو، عيسيٰ خان ترخان (ننڍي) جو مقبرو. باقي بيگ ۽ عيسيٰ خان جي مقبرن پويان اوڀر طرف جان بابا جو مقبرو، عيسيٰ خان کان ڪجهه اڳڀرو ديوان شرفا خان جو مقبرو، ان کانپوءِ ڪافي پنڌ تي سلطان ابراهيم جو مقبرو، ان کان پوءِ اهنسا ٻائي، باقي بيگ ترخان ۽ عيسيٰ خان ترخان (وڏي) جا مقبرا. عيسيٰ خان جي مقبري وٽ ترخان حاڪمن جا مقبرا پورا ٿين ٿا. ٻيا مقبرا جيڪي ساموئي کي ويجها ۽ مڪلي ٽڪريءَ کي اتر ۾ آهن، اهي سمن جي دور جا آهن، انهن جي ترتيب هن ريت آهي:
مبارڪ خان يا دولهه درياهه خان واري رانئڪ، ان جي سامهون اوڀر ۾ ڇٽي، ڇٽي جي اتر ۾ ڄام نظام الدين (ڄام نندي) جو مقبرو، ان جي اتر ۾ لڳولڳ ڇٽي، جنهن هيٺ ڄام تماچيءَ، سندس زال ۽ هڪ ٻار جون قبرون چون ٿا. ڇٽيءَ جي ڀر ۾ ڄام تماچيءَ جي مسجد.
اڃا اتر ۾وڃبو ته ملان لُٽر جي درگاهه آهي. ملان لُٽر پنهنجي ’نبض‘ سبب سڄي سنڌ ۾ مشهور آهي. بي اولاد عورتون پري پري کان ڪهي اولاد لاءِ دعا پنڻ اچن ٿيون. ائين ٿو لڳي ته هتي شِو لنگم پوڄا نئين صورت وٺي بيٺي آهي. چون ٿا ته جيڪو ماڻهو ملان لُٽر جي قبر تي اچي پنهنجي کِل روڪي ويو، هن جي دعا اگهجي وڃي ٿي. پر جنهن ماڻهوءَ کي ملان لُٽر بابت ڏندڪٿائن جي خبر آهي، اهي پنهنجي کِل روڪي نٿا سگهن.
اڃا اتر ۾ وڃبو ته ستين جون قبرون ۽ جهنڊي پاتڻي جو مقبرو آهي. ڪنهن وقت ۾ سنڌو، هن هنڌان (مڪلي ٽڪريءَ جي اتر کان) اولهه طرف وهندو هو. ساموئيءَ جو شهر، جهنڊي پاتڻيءَ واري مقبري کان ميل ڏيڍ اوڀر طرف هو.
سچ پچ ته مڪلي واري ٽڪري تي هر سوچ جي ماڻهوءَ لاءِ دلچسپي آهي. قوم پرست سنڌي نوجوان، دولهه دريا ۽ ڄام نندي جي قبرن تي سلامي ڏين ٿا. رومانوي داستانن جا شوقين ڄام تماچيءَ جي قبر تي فرحت محسوس ڪن ٿا، آرڪيالاجيءَ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙن لاءِ ته سڄي مڪلي هڪ ڪتاب آهي. جنهن کي اولاد کپي سي ملان لُٽر ڏانهن وڃن، جن کي چرائپ جا دورا پون ٿا سي، عبدالله شاهه اصحابيءَ وٽ حاضري ڀرين. اصحابيءَ جي درگاهه تي هرهفتي ننڍڙو ميلو لڳي ۽ هر سال هڪ وڏو ميلو ٿئي ٿو. سندس عقيدتمندن ۾ ڪراچيءَ جي ماڻهن جي گهڻائي آهي.
قومي شاهراهه کان ڏکڻ واري قبرستان ۾، پير حسام الدين شاهه راشديءَ جي قبر آهي، جنهن مڪليءَ جي تاريخ تي اڻٿڪ ڪم ڪيو آهي. شيخ عبدالمجيد سنڌي جي قبر به هتي آهي. جنهن سنڌ جي سياست ۽ صحافت ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. تازو ئي هڪ نئين قبر سومار فقير جِنن واري جي ٺهي آهي. هيءُ شخص جِنن جو قابض هو. جِنَ سندس حڪم تي اک ڇنڀ ۾ عمل ڪندا هئا. سومار فقير هوا ۾ هٿ پکيڙي مُٺ ڀڪوڙي ڪنهن به شيءِ جي فرمائش ڪندو هو ته اها سندس مٺ ۾ اچي ويندي هئي. سندس ويجهن ماڻهن جو چوڻ آهي ته اهي ڳالهيون سوچيون آهن پر جن ماڻهن کي جِنن تي اعتبار ناهي انهن اکين سان تماشا ڏسڻ بعد به ويساهه نه ڪيو ۽ ان کي اٽڪل بازي سڏيو.
مڪليءَ تي ڪالي مندر ۾ رکيل مورتيءَ کي ’هنگلاج ديوي‘ سڏيو وڃي ٿو. ڀر ۾ هڪ کوهه ۾ سِمي ايندڙ پاڻيءَ کي هنگول نديءَ جو پاڻي سڏيو وڃي ٿو. ڪالي مندر ۾ ٻيا به ننڍا ننڍا مندر آهن جن ۾ گڻيش، هنومان ۽ شِوَ جون مورتيون آهن. هڪ ڌرم شالا به آهي.
مندر لڳ هڪ برساتي ڍوري ۾ ايڪانت ۾ تپيسا لاءِ پٿر جو ٿلهو ٺهيل آهي. هڪ قديم غار به آهي جيڪا، تپيسا لاءِ استعمال ڪئي ٿي وئي. ڪجهه محقق ان غار کي پٿر جي دور سان لاڳاپين ٿا. اڄڪلهه هڪ فقير جو ان غار تي قبضو آهي.
ڪالي مندر کان ڏکڻ اولهه ۾ هڪ پراڻو شِوالو ڦٽل حالت ۾ آهي. ان مندر ۾ حوض، ڏاڪڻيون ۽ ٻيا تفصيل اڃا به ڏسي سگهجن ٿا. ساڳئي مندر وٽ هڪ ڦٽل قلعي جا نشان آهن، هاڻي هتي قبرستان ٺهي ويو آهي. مڪليءَ جو هيءُ پاسو ’عيدگاهه وارو‘ سڏجي ٿو. مڪلي ۽ ٺٽي جا ماڻهو اڪثر ان عيدگاهه ۾ عيد جي نماز پڙهڻ اچن ٿا.