مھاڳ

ڪٿا لاءِ
مهاڳ

بابا سائينءَ تي هن ڪتاب جي حوالي سان لکڻ کان اڳ گهڻو ڪجهه لکيم ۽ پوءِ پنا ڦاڙي ڇڏيم. ڀلا! آئون جمال ابڙي تي ڇا لکندس؟ البت مونکي بابا سائينءَ جي رهنمائي، شفقت ۽ دوستيءَ جا پنجاهه سال نصيب ٿيا، ههڙي آدرشي انسان سان اڌ صدي ۾ پَل پَل جو رشتو وڏي ڀاڳ جي ڳالهه آهي!
مون بابا سائينءَ کان آتم ڪٿا لکائڻ جا وڏا وس ڪيا هئا. هو اڪثر انهن سياسي، سماجي ۽ تاريخي واقعن جو ذڪر ڪندا هئا جيڪي اڄ اسان وٽ مسخ صورت ۾ سرڪاري سطح تي ورجايا ويندا آهن. منهنجي دل چوندي هئي ته جيڪر بابا ’پاڪستان ۾ عدليه’ جي تاريخ لکي جنهن ۾ جج صاحبن جي حوصلن ۽ سمجهوتي بازين جا سڀ حوالا هجن! پر بابا جو چوڻ هو ته، ”اهو هڪ وڏو تحقيقي ۽ حوالا جمع ڪرڻ جو ڪم آهي، جيڪو تحقيقي ذهن وارو ڪو آئين جو ماهر شخص ئي سٺيءَ ريت ڪري سگهندو. آئون محقق ڪونه آهيان. ان ڪري انصاف ڪري نه سگهندس!“
عدليه جي تاريخ لکڻ جو ڪم پوءِ به جج صاحبن پاڻ ئي شروع ڪيو پر عاصمھ جهانگير، نصرت ڀٽو ڪيس سميت اهڙا کوڙ سارا باب اڃا به موجود آهن جن ۾ انساني حقن ۽ آئين جي حڪمرانيءَ جا سوال اٿاريا ويا هئا. پر انهن ڪيسن جو اُڪلاءُ عوامي حلقن کي مطمئن ڪري نه سگهيو هو، خير!
پوءِ، اسان لکڻ لاءِ هر قسم جو گُهربل ماحول ٺاهي ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. قلم، ڪاغذ، ميز ڪرسي، پنا، ڪمپيوٽر، ٽائيپ رائٽر، ٽيپ رڪارڊر ... پر جيڪو ماڻهو جنهن انداز سان لکڻ جو عادي آهي، اهو شايد ڪنهن ٻئي وسيلي سان نٿو لکي سگهي! بابا جو لکڻ جو طريقو اهو ئي روايتي هو، يعني ميز ڪرسيءَ تي قلم ۽ ڪاغذ سان مڪمل يڪسوئيءَ سان لکڻ. اسان سڀ گهڻو ڪري ان ريت ئي لکندا آهيون. اظهار جي سلسلي ۾ سوچ، قلم ۽ پني جو ڪو پاڻ ۾ عجيب ربط ٿئي ٿو. جيڪو ڪنهن به ٻئي طريقي سان جُڙي نٿو جُڙي!
جمال ابڙو تمام گهٽ ڳالهائيندڙ ماڻهو! مون سندن انٽرويو رڪارڊ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سوال ناما لکي انهن جا جواب وٺڻ جو رستو ڳولهيو، مشڪل سان ڪي ست اٺ ڪيسٽون رڪارڊ ٿي سگهيون...نيٺ شيخ اياز جي پُراڻي دوستيءَ اثر ڏيکاريو ۽ بابا ٻيهر لکڻ شروع ڪيو.
جڏهن پهريون واليوم لکجي ويو ته فيروز ميمڻ کي ڏنائون، پروفن جو مرحلو آيو ته ڪم مون تي رکيو ويو. انهن تحريرن ۾ ڪن جاين تي بابا سائين ڪن صاحبن لاءِ ڪافي سخت لفظ ۽ حقيقتون بيان ڪيون هيون، جيڪي منهجي خيال ۾ ڏيڻ مناسب نه هيون مون پروف ريڊنگ جي مرحلي ۾ ڪنهن ڪنهن هنڌ ڪِن سٽن ۾ ڪي ترميمون ڪري ڇڏيون جڏهن ڪتاب ڇپجي آيو تڏهن بابا سائين انهن ترميمن تي ڪافي ناراضپو ظاهر ڪيو.
ان کان پوءِ، آئون بابا جو ڪو به ڪتاب ڇپجي وڃڻ کان اڳ پڙهي نه سگهيس. سچي ڳالهه اها آهي ته مون هن ڪٿا جو آخري جلد ’مر پيا مينهن وسن‘ (جيڪو بابا سائين جي وفات کان پوءِ شايع ٿيو) به پريس ۾ وڃڻ تائين ڪونه پڙهيو. سواءِ ان جي ته ڪن جاين تي، جيڪي لفظ بنهه پڙهڻ جهڙا ڪونه هئا، فيروز ميمڻ نشان هڻي کڻي آيو ۽ اسان اهي گڏجي پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي.
بابا کي شايد اڳ ئي احساس ٿي ويو هو ته هي (پنجون جلد) سندن ڪٿا جو آخري حصو آهي! ان ڪري مسودي جي پهرئين صفحي تي پنهنجن هٿن سان لکي ويا، ”آخري ڪتاب“، ڪتاب جو نالو به پاڻ ئي رکيو اٿن، ۽ جنهن جملي تي ڪتاب مڪمل ٿيو آهي، اها ڄڻ ته ان ڪتاب بلڪه سڄي ڪٿا جي فطري پڄاڻي آهي.
هن مرحلي تي جڏهن هي پنج ئي جلد هڪ مڪمل ڪتاب جي صورت ۾ شايع ٿي رهيا آهن، هي ’ڪٿا ‘ جي ٽائٽل سان پيش ڪجي ٿو، اهو نالو ليکڪ جو پنهنجو تجويز ڪيل آهي. جمال صاحب کي هيءَ ڪٿا لکڻ مهل مڪمل احساس هو ته ڳالهه مان ڳالهه نڪري ڪي واقعا وري وري بيان (repeat)ٿي ويا آهن، پر انهن کي ايڊٽ ڪري نه پيو سگهجي جو ڪٿا لکڻ ۽ انهن جي اشاعت جو سلسلو گڏو گڏ جاري هو.
جنهن صورت ۾ سڀ واليوم جدا جدا ڇپيل آهن ۽ هاڻي ٻيهر يڪجاءِ شايع ٿي رهيا آهن، تڏهن ڪنهن ڪنهن واقعي جي ورجاءَ کي ايڊٽ ڪيو ويو آهي. ’ڪٿا‘ ۾ ڪن جاين تي ڪي واقعا ٻه ڀيرا به لکيل آهن پر اتي انهن پنهنجي الڳ پسمنظر ۾ اُڌمو کائي پنهنجي جاءِ ورتي آهي،انهن سان ڇيڙ ڇاڙ نه ڪئي وئي آهي.البت پروفن جون بيشمار چُڪون درست ڪيون ويون آهن ۽ ڊگهن پئراگرافن کي مناسب هنڌن تي ٽوڙيو ويو آهي ته جيئن ليکڪ جو خيال واضح رهي. هيءَ تحرير امانت آهي، جيڪا پڙهندڙن تائين جيئن جو تيئن پهچائڻ ضروري هئي.

-بدر ابڙو


جمال ابڙو
مورچي ۾ بيٺل سپاهي

جمال ابڙي سان منهنجو هڪ رشتو نه آهي ۽ نه وري مون ڪڏهن ايئن محسوس ڪيو ته هن شخص انهن گهڻن رشتن سبب مون سان ڪا خاص رعايت ڪئي آهي، هائو! ايئن ضرور ٿيو هوندو ته اولاد جي تربيت واري ذميواريءَ هيٺ هن هڪ گهڙيءَ لاءِ مون کي اڪيلو نه ڪيو.
جمال ابڙو منهنجو پيءُ آهي ۽ هو آدرشي پيءُ آهي، گهر ۾ ڪنهن جي به طبيعت خراب ٿي ته سڀ کان گهڻي ڳڻتي کيس ٿيندي ۽ جيڪڏهن پاڻ کي ڪا تڪليف ٿيندس ته ٻڙڪ ٻاهر نه ڪڍندو اسان پيا پڇنداسون، ”بابا! طبيعت ڪيئن آهي، ڇا ٿا محسوس ڪيو؟“ چوندو ڪجهه به نه، سڀ ٺيڪ آهي، مڙئي ٿورڙو هيئن آهي يا ٿورڙي فلاڻي تڪليف لڳي ٿي، خبر تڏهن پوندي جڏهن ڊاڪٽر ايمبولنس گهرائي ۽ کيس ڪارڊيو ويسڪيولر وٺي ويندو آهي. هن شخص پنهنجي سڄي حياتيءَ ۾ پنهنجن ذاتي تڪليفن کي ڪڏهن به ظاهر نه ڪيو آهي.
هو ايئن ڇو ٿو ڪري؟ ڇا هو سچ پچ ڪنهن کي پريشان ڪرڻ نٿو گهري يا اها سندس پراڻي عادت آهي. مان اڄ تائين فيصلو ڪري نه سگهيو آهيان، البت اهو ضرور سمجهان ٿو ته مشڪل وقت ۾ جمال ابڙو عام ماڻهو نه هوندو آهي. مون کيس ڪارڊيو ويسڪيولر جي ايمرجنسي سينٽر ڏانهن اسٽريچر تي ويندي ائين ڏٺو آهي جيئن ڪنهن ننڍڙي ڦٽ ڦرڙيءَ جي آپريشن لاءِ آپريشن ٿيئٽر ويندو هجي! جمال ابڙو پنهنجي هر ڪردار ۾ موجود آهي. تڪليف کي منهن ڏيڻ جو اهو انداز مون کي ڪهاڻي ”ڪارو پاڻي“ جي ڪردار ”سومر“ جهڙو لڳندو آهي. هونئن به اهو سچ آهي ته فنڪار تصوير پنهنجي ٺاهيندا آهن. البت مهانڊا ٻين جا هوندا آهن. مون ته هميشھ ائين محسوس ڪيو آهي ته هو پنهنجي هر ڪهاڻي ۾ يا ته پڻ موجود آهي يا هو ڪردار، سندس ايترو ئي ويجهو رهيو آهي، جيتري هن جي پنهنجي ذات.
ڏکئي وقت ۾ هو مورچي ۾ بيٺل سپاهيءَ وانگر لڳندو آهي. مون کي ياد آيو ته جڏهن مان مارشل لا جي دؤر ۾ سخت انٽروگيشن کان پوءِ جيل پهتو هئس ۽ جمال ابڙو پيءُ جي حيثيت ۾ مون سان جيل ۾ ملڻ آيو هو، هن اچڻ سان مبارڪون ڏنيون هيون ۽ هر ڀيري اسپيشل ملٽري ڪورٽ جي آڏو، اسان جو استقبال ايئن ڪيو جيئن مون هڪڙي بدر ابڙي جو پيءُ نه هج