مھاڳ

ي پر سڀني قيدين جو وڏڙو هجي، هو مٺ ڀڪوڙي هوا ۾ اُلاري اسان کي ٻڌائيندو رهيو ته پنهنجي واٽ تي صحيح آهيون.
جڏهن مان گرفتار ٿي منگهي پير واري ٿاڻي تي پهتس تڏهن کان اسان جي گهر ۾ ٻه ڪهاڻيون شروع ٿيون. هڪ ته اها آهي جيڪا توهان ”جيل ڊائري“ يا ”آهيڙين جي اک ۾“ جي عنوان سان پڙهي چڪا آهيو، ٻي ڪهاڻي جمال ابڙي جي آهي، ته جڏهن هن اهو ٻڌو ته سندس وڏو پٽ وحشي سرشتي جي وَر چڙهي ويوآهي ۽ ممڪن آهي ته مارجي به ويو هجي تڏهن هن ڇا ڪيو! اها چئن سالن تي ٻڌل ڊگهي ڪهاڻي هڪ جدا ڊائريءَ جي شڪل وٺي سگهي ٿي، جيڪڏهن جمال ابڙو چاهي ته.
هن ڪيترن مارشل لا ايڊمنسٽريٽرن سان ۽ ڪيئن قانوني توڙي دليلن ۾ جهيڙا ڪيا. هيءُ شخص عدالت کان ٻاهر بغاوت جو هيءُ ڪيس ڪيئن وڙهيو ڪاش هو لکي سگهي يا ڪو پاڻ کي والنٽيئر ڪري اها ڊائري لکائي سگهي. مون ته وڏا وس ڪيا آهن پر سندس هٿ ساٿ نٿو ڏي.
جمال ابڙو ٻه ڀيرا اسيمبليءَ جو سيڪريٽري ٿي رهيو. هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار ٿي رهيو ۽ اينٽي ڪرپشن کاتي جو چيئرمين ٿي رهيو. ان جي باوجود هو سڄي عمر مون کي اهو ٻڌائيندو رهيو آهي ته ياد رکجانءِ ته، ”منهنجو پيءُ تنهنجي پيءُ کان وڏو ماڻهو هو.“ مون ٻڌو آهي ته منهنجو ڏاڏو اسڪولن جو صاحب هو ۽ هن ڪجهه اهڙا ڪتاب لکيا هئا جيڪي مولوين کي بنهه نه وڻيا اڃا به سندس ڪي شاگرد سندس سڪ لاهڻ لاءِ جمال ابڙي يا مون سان ملڻ ايندا آهن. مان سمجهان ٿو ته هو واقعي تمام وڏو ماڻهو هو.
جمال ابڙي جون 13 ڪهاڻيون ”پشو پاشا“ ۾ ڇپيون. تازي مجموعي ۾ چار ٻيون ڪهاڻيون به آهن. پر جمال ابڙي جو هڪ ڪردار اڃا به آهي. جمال ابڙي جو اهو ڪردار يا اها ڪهاڻي اڃا توڙ تائين نه پهتي آهي، اها اڃا لکجي رهي آهي. اها ڪهاڻي مان پاڻ آهيان. مان پاڻ به ”پشو پاشا“ جو هڪ ڪردار آهيان. جنهن کي جمال ابڙو تخليق ته ڪري چڪو آهي، پر اهو پنهنجي دؤر جي ان حصي مان لنگهي رهيو آهي، جيڪو گهڻو ڳتيل هوندو آهي. ڏسجي ته جمال ابڙو ان ڪردار کي ڪهڙي رخ تي آڻي بيهاري ٿو.
مان سمجهان ٿو ته هڪ سٺي پيءُ جي اها سڃاڻپ آهي ته هو اولاد سان دوستاڻو ۽ استاد وارو تعلق رکي. جمال ابڙي اهي ٻئي تعلق رکيا. هن ڪڏهن به ائين نه ڪيو ته پنهنجا خيال ۽ سوچون اسان جي ذهن ۾ زوريءَInject ڪري يا وري واڳون وجهي پنهنجي مرضيءَ سان موڙي. اها ٻي ڳالهه آهي ته هو پنهنجي مرضي ضرور ٻڌائيندو آهي، پر ان تي عمل لاءِ مجبور ڪڏهن به نه ڪندو آهي.
جڏهن مون پنهنجي زندگيءَ ۾ پهريون بت ٺاهيو تڏهن منهنجي عمر 12 يا 13 سال هئي. بابا مون کي هڪدم ع-ق شيخ مرحوم ڏانهن اُماڻيو. جڏهن مون پهرين ادبي سٽ لکي تڏهن منهنجي عمر 19 سال هئي. بابا منهنجي پٺي ٺپري ۽ پوءِ مون لکڻ شروع ڪيو. جڏهن مون پنهنجي پهرين ڪهاڻي سنڌي ادبي سنگت ۾ تنقيد لاءِ پيش ڪئي تڏهن اهو 1974ع جو سال هو. پر منهنجي لاءِ هيبت جي ڳالهه اها هئي ته ان هيڏي ساري ميڙ جي صدارت جمال ابڙي پئي ڪئي خبر ناهي ته ان مهل جمال ابڙي پيءُ جي حيثيت ۾ ڇا محسوس ڪيو هوندو پر مان پگهرجي ويو هوس، صدارتي راءِ ڏيڻ مهل جمال ابڙي مون کي وڏن اديبن کي غور سان ۽ گهڻو پڙهڻ جي صلاح ڏني. اها صلاح هو سڀني نوجوانن کي ضرور ڏيندو آهي. اهو ته آهي سندس تربيت ڏيڻ جو اندداز .هو پاڻ هٿ سان وٺي نه هلندو آهي، دڳ ڏيکاري ڇڏي ڏيندو آهي.
جمال ابڙو ماڻهن کي هميشھ پُراسرار لڳو آهي، جيتوڻيڪ هو هڪ کليل ڪتاب آهي. توهان کي شايد ياد هجي ته جماعت اسلامي جي چڱن مڙسن مهڙ کان وٺي جمال ابڙي کي ملحد لکيو ۽ اڄ وري اهي ماڻهو جيڪي پاڻ کي ملحد سمجهن ٿا. جمال ابڙي کي مذهب ڏانهن موٽ کائيندو ماڻهو سمجهن ٿا. ٿي سگهي ٿو ته جمال ابڙو پاڻ ئي ان تضاد جهڙي ڳالهه جو ڪو بهتر جواب ڏي، پر مون کي حيرت آهي ته اسان ماڻهو چهري تي آيل تبديليءَ کي ڏسي پنهنجو خيال بدلايون ٿا.
جمال ابڙو ڪڏهن به بت پرست ناهي رهيو پوءِ کڻي اهو ڪنهن جو به هجي. هائو! هن انهن سڀني فلسفين، فلسفن، رهبرن ۽ رهبرن جي محورن جو احترام ڪيو آهي، جيڪي مادي پرست هئا يا خيال پرست. مون ڏٺو آهي ته هن وڌ ۾ وڌ ان کي ڇاتيءَ سان لاٿو آهي جنهن وٽ خلوص آهي. جمال اهڙو سوين ڀيرا ڀٽائيءَ جي درگاهه تي ويو آهي. مخدوم بلاول ۽ دريا خان جي درگاهه تي ويوآهي. حافظ شيرازيءَ جي مزار تي ويو آهي، پر نادر شاهه درانيءَ جي مقبري ۾ گهڙڻ تي دل نه ڪيس، جنهن سنڌين جو ڪوس ڪيو هو. جمال ابڙي کي ڪو ڪجهه به چوي، سچل جي لفظن “۾ هو ”جوئي آهي سوئي آهي“ پر مان به پنهنجي راءِ ڏيان ته هو بنيادي طرح شاهه عنايت صوفيءَ واري سوچ جو تسلسل آهي.
منهنجو مشاهدو آهي ته جمال ابڙو ڪاوڙ ۽ پيار جو هڪ عجيب ميلاپ آهي. جڏهن ڪاوڙبو آهي ته ڪاوڙ پي ويندو آهي، تمام گهڻو چڙندو ته چوندو، ”ڪارو ٿس منهن!“ يا وري چوندو ته، ”مار! صفا ڪو ردي ماڻهو آهي!“ جوانيءَ۾ چڙ گهڻي هئس، هاڻي ڪو نه ڏيکاري. ڪو ماڻهو ٻئي ماڻهوءَ جي تعريف ڪندو ته ٽڙي پوندو آهي پر ڪنهن جي پرپُٺ گلا تي رت جو دٻاءُ وڌي ويندو اٿس. صفا چڙي پوندو آهي. ڪوشش ڪندو آهي ته ان محفل مان اُٿي وڃي. موٽندي اندر جو اوٻر ڪڍندي چوندو آهي، ”مار! ڪيڏو نه هلڪڙو ماڻهو هو، سامهون ويٺو ساراهه جا ڍڪ ڀريندس ۽ پر پُٺ هيئن.....“ اسان کي ڇاڪاڻ ته سندس طبيعت جي خبر آهي تنهن ڪري ڪوشش ڪندا آهيون ته ڊاڪٽر هر وقت ساڻس گڏ هجي. ڊاڪٽر اظهر، جمال ابڙي جو ٻيو نمبر پٽ آهي، جنهن کي پاڇي وانگر گڏ رهڻو پوي ٿو.
جمال ابڙو نه رڳو سٺو ڪهاڻيڪار، سٺو دوست ۽ سڄاڻ انسان آهي پر هو هڪ سٺو منتظم ۽ رٿيندڙ به آهي. بابا کي پهريون ڀيرو هارٽ اٽيڪ 1976ع ۾ ٿيو. تڏهن منهنجي عمر 14 سال هئي ۽ مان گهر ۾ وڏوهوس. تڏهن بابا حيدر آباد ۾ جج هو ۽ مان ماڊل اسڪول ۾ پڙهندو هوس. بابا مون کي رڪشا ڊرائيوري سيکاري ۽ مون کان بس ڪنڊيڪٽري به ڪرائي، صرف ان ڪري ته جيئن منهنجي مغز ۾ اها هوا نه رهي ته ڪو مان جج جو پٽ آهيان ۽ ڪو پورهيو ڪرڻ عيب آهي. شايد اهو ئي سبب آهي جو جمال ابڙي جو هيءُ ڪردار عام ماڻهن ۽ زندگيءَ کي وڌيڪ ويجهو کان ڏسڻ ڪري حساس، ليکڪ ۽ آرٽسٽ بڻجي ويو.
جمال ابڙو جونا ڳڙهه ۾ پڙهيو. گرنار جا جبل ۽ مندر ڏٺائين. سن 1944ع واري وڏي ڪاري ڏڪر ۾ بنگال وڃي بنگالين جي سهڪاري ڪئمپن ۾ رضاڪار طور ڪم ڪيائين. خاڪسار تحريڪ جو سرگرم رُڪن ٿي ڪم ڪيائين. لاڙڪاڻي ۽ ڪراچيءَ۾ سنڌي ادبي سنگت ۽ خيرپور ۾ سچل اڪيڊمي( 1959ع) جو باني ميمبر ٿي ڪم ڪيائين. مولوي نذير، جمال الدين بخاري، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي، ذوالفقار علي ڀٽي، ڪامريڊ غلام محمد لغاري ۽ ٻين اهم اڳواڻن جو ساٿي ٿي ڪم ڪيائين. پر ڪڏهن به ظاهر نه ٿيو ۽ نه وري جتايائين، اهي راز سندس سيني ۾ دفن آهن، ڪاش ڪڏهن قلمبند ڪري وجهي. انگريز