نئه ڪيهر جي ۾

�ھن غائب ڪافي پري تائين ٿي ويو. رُونگاڻ کان اڳتي، ڪيھرجي وڪڙ کائي ڪشادي ٿي وئي. جلد ئي پٿرن تي نقاشيءَ جو سلسلو شروع ٿي ويو. پر اھي نقش اھڙين ڪنڌين تي ھئا جتي اڄ به ٻي ٽي گھرڙا ٺھيل ھئا. يعني، اھي ھر دور ۾ محفوظ ڪنڌيون ھيون.
’ٽُنگارو‛ ماڳ کان ٿورو اورتي نئه جي کاٻي ڪنڌي سان گھر خالي پيا ھئا. ھي ماڻھو ان ئي نئه ۾ ڪڏھن ھڪڙن گھرن ۾ ته ڪڏھن ٻين گھرن ۾ پنهنجي سھوليت سان وڃي رھن ٿا. ٽُنگارو وٽ موجود گھرن جا مالڪ في الحال نئه جي مٿئين پاسي ڪنهن ھنڌ ترسيل ھئا. ڀلا! ھتي ٻيو ڪير آھي جيڪو سندن خالي گھرن تي قبضو ڪندو؟
اسان جو سونهون انهن گھرن جي ڀر ۾، ۽ پٺيان ٽڙيل پکڙيل ڇِپن ڏانهن وڌيو، ”ھتي به نشانو اٿو !‟ اھي ئي شانهر جي تسلسل وارا شھسوار! اھي ئي ھٿيار ۽ سرھن جي شڪار ۾ مصروف شڪاري! شھسوارن جي ھٿن ۾ تلوارون ۽ ڀالا ... ۽ پاڻ گھوڙن جي پٺن تي بيٺل! ھنن فنڪارن جڏھن به ڪو گھوڙيسوار چٽيو، ان کي چِٽڻ جو اھو ئي طريقو اختيار ڪيو ھو. ان ڪري انهن گھوڙي تي بيٺل سوارن کي ڪرتب باز جنگجُو بدران گھوڙي تي ويٺل شڪاري ئي سمجھڻ گھرجي.
گھوڙي تي سوار ٿي ھرڻ جو پيڇو ۽ شڪار ڪرڻ ته عام ڳالھه ھئي پر ڇا ھنن اُڀن جبلن ۾ گھوڙي تي سوار ٿي تلوار ۽ ڀالي سان سرھه جو شڪار ممڪن ھو؟ ھنن شڪارين وٽ تير ڪمان جو ھئڻ لازمي پيو لڳي پر تاريخي زماني جي چِٽن ۾ تير ڪمان چٽيل ئي نه آھي. نئه شانهر ۾ (۽ ِيلو ڪنڀ وٽ) ھڪ اڌ چِٽ جنهن ۾ تير ڪمان ڏيکاريل آھي، تاريخ کان آڳاٽو ٿي لڳو. نئه سيتا ۾ تاريخي دور جي چِٽن ۾ تير ڪمان ۽ تلوار موجود آھن پر اتي ڀالي جو سلسلو يا رواج ڪو نه ٿي ڏٺو !
ٻي ڇپ تي وري ساڳيو منظر ھو. ٻه گھوڙيسوار ھئا پر ھيءَ گھوڙا ساڳئي فنڪار جا ٺاھيل نه ھئا ۽ نه وري ساڳئي دور جا ھئا. ھڪ گھوڙيسوار گھوڙي تي بيٺل ھو. ان گھوڙي جي نقاشيءَ جو انداز باقي نقاشي ءَ وانگر سادڙو ھئو يعني: ھڪ افقي ليڪ جي ھيٺيان چار عمودي ليڪون، ننڍڙو پڇ، ڳچي ۽ مُنڍيءَ ۾ واڳ ... بيٺڙ گھوڙيسوار جي هڪ ھٿ ۾ واڳ، ۽ ٻئي ھٿ ۾ ڀالو !
ٻيو گھوڙو آئوٽ لائين ۾ آھي. شھسوار گھوڙي تي ان طرح ويٺل آھي جو فنڪار ان جو ٽنگون ٺاھڻ جي ضرورت ئي محسوس نه ڪئي آھي. يعني: آرٽسٽ جي خيال ۾ ويٺل ماڻھوءَ جون ٽنگون نظر نه اچڻ گھرجن، يا اھي غير ضروري ٿي پون ٿيون. ھن گھوڙيسوار جي ھٿ ۾ تلوار آھي.
ائين پيو لڳي ته اھو محض اتفاق ئي ھو ته مختلف وقت جي ٻن آرٽسٽن ساڳي ڇپ کي ڪينواس ٺاھيو. شايد، ھڪ آرٽسٽ جي فن ٻئي آرٽسٽ کي فن جي مظاھري جو چئلينج ڪري وڌو ھو. پر انهن مان پھرين ڪھڙي ۽ پوءِ ڪھڙي تصوير ٺھي؟ چئي نه ٿو سگھجي. ساڳي ڇپ تي روايتي انداز ۾ چٽيل ٻه سرھه بيٺا آھن.
ڀر ۾ ئي ھڪ ڇِپ تي ھڪ سرھه ۽ ھڪ مال بردار يا لاڏو اُٺ لـَڏَ سميت بيٺو آھي. نئه ڪيھرجيءَ ۾ اُٺ جي نقاشي حاوي آھي. سبب شايد اھو ئي ھجي ته ڪيھر جي ھڪ آباد نئه آھي ۽ ٻُڌڪي دور کان ھتي ماڻھن جي اچ وڃ ۽ اٺن تي مال نِيڻ ۽ آڻڻ جو سلسلو ھلندڙ ھو . ھن علائقي ۾ اڄ به اُٺ ئي ٽرانسپورٽ جو سڀ کان بھتر وسيلو آھي.

پٿر تي لِيڪون
ٽُنگارو ماڳ ويجھو ئي ھڪ پٿر تي لَڪيري نشان اڪريل ھئا. انهن نشانن جي بظاھر ڪا به معنيٰ نظر نه ٿي اچي. اھي ڪي حادثاتي لڪيرون به نه آھن جيڪي ڪنهن ڪِرت يا رسم جي پورائي دوران ٺھي پيون ھجن. ھي ٽن چئن قسمن جون سڌيون ليڪون آھن. انهن مان ڪي ننڍيون ته ڪي وڏيون آھن ۽ ڪي ھلڪيون آھن ته ڪي گـَھريون. ڪي اڪيليون آھن ته ڪي پاڻ ۾ پُور وڇوٽ، ته وري ڪي ماڳھي ھڪ ٻئي کي ضرب وانگر وڍيندڙ آھن.
پر ان پٿر تي سڀ کان نمايان لِيڪون ڪجھه ايئن آھن ته ھڪ اُڀي لِيڪ کي گھٽ وڌ فاصلن تان 9 عدد ننڍيون وڏيون لِيڪون ڪاٽين ٿيون، ٻه يا ٽي لِيڪون ان مرڪزي ليِڪ کي ڇُـھَن ٿيون. انهن پاسيرين لِيڪن مان ٽي لِيڪون اھڙيون به آھن جن کي ھڪ ھڪ اضافي لِيڪ وڍي ٿي. انهن نشانن جي ڪھڙي معنيٰ ٿي سگھي ٿي؟ اھا ڪھڙي قسم جي سرگرمي ٿي سگھي ٿي؟ ڇا ھيءَ ڪا واندڪائيءَ جي وندر آھي؟ ذھن ان کي واندڪائيءَ جي وندر تسليم نٿو ڪري واندڪائيءَ ۾ ڪو به ماڻھو روايتي طرح سرھه ۽ اُٺ به اُڪيري سگھي ٿو، جن مان کوڙ سارا اسان ھتي به ڏٺا ھوندا. انسان جي ڪابه سرگرمي بي سبب نه ھوندي آھي. ماڻھو، ھر ڪم پنهنجي عقل ۽ جذبي آھر توري تڪي ڪندو آھي.
آسٽريليا ۾ لِيڪن تي ٻڌل ان قسم جي نشان کي اھڙن ماڻھن جي تعداد سان تعبير ڪيو ويو آھي جيڪي ڪن رسمن ۾ شريڪ ٿيا، يا وري ڪن ماھرن جي خيال ۾ اھڙا نشان ستارن جي چال سان ڳنڍيل آھن.
آئون حيران آھيان ته پٿر تي پور وڇوٽ لِيڪون نه رڳو ھتي ڪيھرجي ۾، پر ڏلھه ۾ ’ڪورون واري ڀَر‛ تي ۽ ڪرچات لڳ ’معصوبن واري بُٺيءَ‛ (تاريخ کان آڳاٽو ماڳ) تي موجود اڪيلي وارياسي پٿر تي به موجود آھن، اهڙا نشان ڦتن جُهڏو، ۽ نئه نديءَ ۾ به اڪثر جاين تي ملن ٿا. ڇا اھو محض اتفاق آھي؟


ٽُنگارو ماڳ
مکيه ’ٽُنگارو‛ ماڳ ان پٿر کان ڪو گھڻو پري ڪو نه ھو. آئون پنڌ ئي پنڌ اوڏانهن ھلي پيس، ٽُنگارو، اصل ۾ ھڪ ننڍڙي قدرتي ۽ بي ترتيب غار آھي. اھا غار بھرحال، ايتري آھي جو ڪو ماڻھو ان ۾ اندر ھليو وڃي يا ويھي رھي، باقي رھڻ يا ٻئي استعمال جھڙي نه آھي. ان سوراخ سبب ان ماڳ کي ٽُنگارو (ٽُنگ وارو) چيو ويو. ھي ڏاڍو دلچسپ ماڳ آھي، جو اتي ڀر پاسي ۾ پکڙيل ڇِپن تي ڪافي چِٽ آھن. ھڪ ڇِپ ته چئي پاسن کان چِٽيل ھئي. ھڪ پاسي وڏي ٿوھي سان اڻ پورو اُٺ، ٻئي پاسي ٻن اٺن تي بيٺڙ (سوار) ماڻھو ۽ سرھه، ٽئين پاسي گھوڙيسوار، چوٿين پاسي به ڪجھه ته ھو.
ھاڻي سامھون موجود ڇِپ ٿي حسب معمول چار پنج سرھه ڇپيل ھئا پر اھي مختلف دورن جا ھئا. انهن ۾ ٽي نمونا ته واضح ھئا: پُور وڇوٽ آئوٽ لائين، گولائي دار آئوٽ لائين، ۽ روايتي طرح عمودي افقي لِيڪون. انهن سان گڏ پنج ماڻھو به چِٽيل ھئا، جيڪي ڄڻ ته ھَڪلون ڏيئي رھيا ھجن. اهي چٽ به نئه شانهر ۾ موجود ’اوڪڙو‘ ماڻهن جي دائري ۾ شامل ڪري سگهجن ٿا.
اھي چار پنج ماڻھو فني اعتبار کان ان سرھه سان لاڳاپيل ھئا، جيڪو روايتي طرح عمودي ۽ اُفقي لِيڪن سان ٺاھيو ويو ھو. ماڻھو به ايئن ئي ڪاٺي- نما ھئا پر انهن ۾ ڪي قدر حرڪت نمايان ھئي. ھمراھه ڄڻ ته شڪار جي تـَڙَ ڪري رھيا ھئا، سندن ھٿ ھوا ۾ ٽريفڪ جي سپاھين وانگر اُڀا ھئا. ھي منظر ڏسي، ماھرن جي اھا راءِ منهنجي ذھن تي تري آئي ته ’قديم وقتن جا شڪاري لوڪ شڪار تي وڃڻ کان اڳ گھربل شڪار جي تصوير ٺاھي يا شڪار جو منظر ڏيکاري فطرت کان ڄڻ ته آشيرواد وٺندا ھئا ... ايئن ھُـو پھرين جادوئي سگھه سان شڪار کي قابو ڪري وٺندا ھئا، باقي عملي شڪار ته محض ھڪ رسم جي ڪاروائي ھوندي ھئي.‛ شانهر ۽ ڪيھرجي ۾ سرھن جي شڪار جي (مختلف دورن جي ٿيل) ھيڏي ساري نقاشي ڪا ھروڀرو ۽ راند روند ۾ ته ڪو نه ٿي ھوندي ! يقيناً ان جي پويان ڪو اھم راز آھي. ڪافي امڪان سان چئي سگھي ٿو ته اھو راز اوائلي شڪاري ذھن جي لحاظ