نئه گاج

نئه گاج

ھيءَ نئه کيرٿر جي اولھه ۾ ڪافي پري کان نئه ڪولاچي جي نالي سان اُتانھن جبلن تان لھندي کيرٿر کي ٻن حصن ۾ آرپار وڍي پنھنجو لنگھه ٺاھي اوڀر وٽان سنڌ جي ڪاڇي ۽ جبل جي وَٽ وٺي، ڏکڻ رخ ۾ ھلندي، منڇر ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. گاج جو پنھنجو پاڻي-ورڇ جو عاليشان ۽ وسيع نظام (fan) آھي، جھڙو سنڌ ۾ ڪنھن ٻي نئه جو نٿو ڏسجي. گاج جنھن ھنڌ تان سنڌ ۾ داخل ٿئي ٿي، ان ماڳ کي ”ٿنک“ (تنگ = سوڙهه) چون ٿا. نئه گاج اتي ڪجھه آبشار ٺاھي ٿي. گاج جي لنگھه وٽ کيرٿر جي چُن پٿر ۾ ڏرڙ آھي، جنھن جا پاسا اُڀا آھن ۽ اھو وڏين ڇِپن سان رنڊيل ھئڻ ڪري لنگھه لائق نه رھيو آھي. ان ڏرڙ جي ٻنھي پاسن کان جبل تي لَڪ آھن.

گاج جو پاڻيءَ ورڇ وارو نظام لڳ ڀڳ 200 چورس ڪلو ميٽرن ۾ پکڙيل آھي ۽ بلوچستان ۾ گاج جي ڪيچمينٽ ايراضي 6400 چورس ڪلوميٽر آھي. گاج جي طاس ۾ ھر 20-15 سالن کان پوءِ 24 ڪلاڪن دوران ڏھه انچ برسات پئجي سگھي ٿي.

نئه گاج بلوچستان جي خضدار ضلعي جي اوچن جبلن تان نئه ڪولاچيءَ جي نالي سان پهريان قدم کڻي ٿي. اتي اوڀر ۾ هيٺيون ايوسين shale پٿر وارو خطو ۽ اولهه ۾ اوليگوسين جو ريتيلو خطو آهي. نئه لڳ ڀڳ 26º 57 N, 67º 70’ Eڊگهائي ويڪرائي ڦاڪ تي 90 ڊگرين جو موڙ کائي اوڀر ۾ ايوسين اوليگوسين ڄمار جي چُن پٿري کيرٿر جبل کي وڍي، وَر وڪڙ کائيندي گاج بنگلي وٽ جبلن مان ٻاهر نڪري، ڪاڇي ۾ ڪاهي پوي ٿي.

نئه گاج، ڪاڇي جي ماڻهن لاءِ ڏند ڪٿائي حيثيت واري نئه آهي، ”ان ۾ وڏي طاقت آهي، پنجن پنجن ڇهن ڇهن مڻن جا پٿر لوڙهي ويندي آهي، ڪڏهن ڪڏهن هڪ ڪنڌيءَ جا پٿر کڻي ٻيءَ ڪنڌيءَ تي سٽيندي آهي. لهندي اهي ته ڪڙڪاٽ پئي ڪندي آهي. ان گجڻ سبب اها ’گاج‘ آهي، گاج ايڏي طاقتور آهي جو ان جي وهڪري مان شينهن به ٽپي نه سگهندو آهي ... شينهن ڪنهن به نئه مان 90 ڊگرين جي سِڌ ۾ ٽپي ويندو آهي، پر جيڪڏهن ٽپي نه سگهيو ته اڌ مان ئي 90 ڊگرين جي زاويي تي موٽي ويندو آهي ... پي اهو طاقتور جانور نئه گاج ۾ لڙهي ويندو آهي، اسان ڪيترا مئل شينهن لڙهندي ڏٺا آهن.“ ڪاڇي جا ماڻهو چوندا آهن.

سن 2001 ۾ لاهور مان هڪ رپورٽ ظاهر ٿي هئي، جنهن ۾ لکيل هو ته سنڌ ۾ چار ننڍا ڊيم ٺاهڻ جو رٿائون وِزن 2005 ۾ شامل ڪيون ويون آهن. اها واپڊا وارن جي تجويز هئي جنهن ۾ گاج، دروات، مول ۽ کديجيءَ تي ڊيم ٻڌڻ شامل هو. سرڪار ايئن به چيو ته ’اهي بند چئن سالن ۾ تيار ٿي ويندا‘ پر سڀ ڳالهيون پنڌ ۾ رهجي ويون هيون. هاڻي، وِزن 2025ع جون ڳالهيون ٿيڻ لڳيون آهن. ان رٿا کي مرحلن ۾ ورهايو ويو آهي. گاج ڊيم وِزن 2025 جي ٽن مرحلن مان اوليت طور پهرين مرحلي ۾ شامل ڪيو ويو آهي، جنهن کي سن 2006 _ 2001 چيو ويو. ان مرحلي ۾ ٿر ريڻي ڪئنال جي بحالي به شامل آهي. پر ان سلسلي ۾ سر زمين تي ڪا خاص سرگرمي نٿي ڏسجي. ساڳئي وِزن جي ٻئي مرحلي ۾ سيوهڻ بئراج کي به شامل ڪيو ويو آهي جنهن لاءِ سن 2006 _2011ع مقرر ڪيو ويو. ٽئين مرحلي ۾ کديجي ڊيم رکيو ويو آهي جنهن کي سن 2011 ـ 2025ع تائين جو وقت ڏنو ويو آهي. ان پروگرام ۾ 20 ٻيون رٿائون به آهن ۾ جن ذڪر لائق ڪالا باغ، ڀاشا ڪالام اسڪردو، سَتپرا ڊيم، يُوگو ، منگلا جي سطح بلند ڪرڻ، چشمه رائٽ بئنڪ ڪئنال وغيره شامل آهن.

جڏهن کان گاج بابت سرڪاري تجويز سامهون آئي، ڪاڇي جي ماڻهن وٽان ان جي مخالفت يا حمايت جا سلسلا شروع ٿي ويا. يقيناً ڪنهن رٿا جا ڪي مثبت ته ڪي منفي اثر ته پوندا ئي آهن. هونئن، اها ڪا پراڻي ڳالهه نه آهي ته ڪاڇي واسي پاڻ به گاج ڊيم يا منڇر ڊيم ٺاهڻ جو مطالبو ڪندا رهيا آهن. گاج ڊيم مان خوف انهن ماڻهن کي آهي، جن جو زمينون اڳ ئي گاج وارين واهين تي آباد آهن، يا وري نوان خوف اهي آهن ته ڪاڇي ۾ ڪي ٻيا با اثر ماڻهو (جن هتي ڪن غيرآباد زمينن تي قبضا ڪيا آهن) گاج جو پاڻي پنهنجيون زمينون سيراب ڪرڻ لاءِ کڻي ويندا. پر، اهو معاشري جو هڪ بدصورت رُوپ آهي. ان مسئلي جو حل اهو نه آهي ته گاج ڊيم ماڳهي ٺاهيو ئي نه وڃي!

گاج بند کان اڳ انگريزن جي زماني ۾ ’منڇر بئراج‘ جي رٿا سامهون آئي هئي. جيڪڏهن انگريز جو راڄ اڃا تائين هجي ها ته منڇر بئراج ڪڏهوڪو ٺهي چڪو هجي ها! (منڇر بئراج جي خاڪي لاءِ ڏسو ڪتاب : سنڌوءَ جو سفر). منڇر بئراج جي قيام جون اميدون MNVD ٺهڻ ۽ اُلهندي ناري جي ڦِٽڻ سان ٻُڏي ويون آهن ۽ ماحوليات جي ماهرن ته گذريل صديءَ جي آخري ڇوٿائيءَ ۾ ئي سن 2000ع کان اڳ منڇر جي تباهيءَ جون اڳڪٿيون شروع ڪري ڇڏيون هيون. اها صورتحال اسان اکين سان پسي چڪا آهيون. منڇر جو قدرتي ۽ حيات بخش نظام مڪمل تباهه آهي. ڍنڍ ۾ نظر ايندڙ پاڻي سنڌوءَ جي روايتي نظام کان ڇڳل آهي. هاڻي فقط نئن ۽ MNVD جو ڇوڙ منڇر جي ڀاڳ ۾ لکيو ويو آهي جنهن ۾ حياتياتي سگهه نه آهي.

هن وقت ڪاڇي ۾ وهندڙ واهيون ڪاڇي ۾ آبپاشي نظام ۽ مستقل آباديءَ جون ضامن آهن. ڪلهوڙن انهن پاڻين کي پنهنجي زماني ۾ چڱو چئنلائز ڪيو. پوءِ، جڏهن انگريزن سنڌوءَ تي ٺاهيل بئراج نظام بچائڻ لاءِ ’گاج ڊائروشن بند‘ٻڌو ته ڪلهوڙن وارو ’واهِي نظام‘ وڌيڪ منظم ٿيو. گاج جو پاڻي ڪنهن حد تائين گرفت ۾ آيو ۽ ڪاڇي ۾ ان جي اَروڪ ليٽ پيٽ ۾ گهٽتائي آئي. گاج جو اهو ئي زورائتو پاڻي ٻوڙان ٻوڙ ڪندو ڪاڇو ۽ ميدان لتاڙي سنڌوءَ ۾ وڃي پوندو هو ، پر هاڻي اضافي ۽ ڳچ پاڻي منڇر ۾ ايئن ڇوڙ ڪندو آهي، جيئن سنڌوءَ جو پاڻي سمنڊ ۾ لهندو آهي.

اڳي، گاج جي ٻوڏ ڪاڇي سميت سنڌوءَ جي ساڄي ڪپ تي ڳچ ايراضي سيراب ڪندي هئي. ان وقت گاج لهندي هئي ته ڄڻ قهر خداوندي نازل ٿيندو هو. ڳوٺن جا ڳوٺ، مال ۽ ماڻهو لڙهي مرندا هئا. پر، جيئن ئي نئه جو پاڻي حدون ٽپي سنڌوءَ ۾ لهي ٿي ويو، ماڻهن ٻج ڇٽي فصل حاصل ٿي ڪيو. گاج جي اوچتن حملن کان ڪاڇي واسين جي جند تڏهن ڇٽي جڏهن ’گاج ڊائورزن بند‘ٻڌائون، جنهن کي مقامي ماڻهو ’تِير ڀِت‘ چوندا آهن.

ماضيءَ ۾ ڪاڇي جي ماڻهن صدين جي تجربي دوران گاج ۽ سنڌوءَ جو مزاج پرکيو ته کين سمجهه ۾ آيو ته هُو پنهنجا ڳوٺ سڌن پَٽن تي ٻڌڻ بدران دڙن تي ٻڌن يا وري مَڏ ٺاهي انهن تي جهوپڙا ٺاهين. تِير ڀت ٺهڻ کان پوءِ منڇر ڍنڍ گاج جي پاڻيءَ جي آخري منزل ٿي پئي آهي. گاج فقط خضدار بلوچستان جي جبلن جو پاڻي نٿي کڻي پر ان ۾ گاج کان ڏکڻ ۽ منڇر جي اولهه کان ايندڙ نئن ۽ ڍورين جو پاڻي به شامل ٿئي ٿو. اهي نئون هن ريت آهن: تَڪي، نَري (نَلي)، ڪڪڙاڻي اَنگئي، شَول (سور)، نئينگ ۽ هَليلي. تِير ڀت کيرٿر جي پاڙ وٺي اتر کان ڏکڻ هلندي وڃي ٿي ۽ گاج جو ڳچ پاڻيءَ جو رُخ منڇر ڏانهن ڪري ٿي.

تير ڀت جا تفصيل

گاج ڊائورشن بند (تير ڀت) ٺيڪ ان هنڌ کا شروع ٿئي ٿو جتي اڳيون صفحو-0--1-گذريل صفحو