نئه گاج

جبل ڇڏي ڪاڇي ۾ داخل ٿئي ٿي. ان کي ’زيرو پوائنٽ‘ چون ٿا. اتي ٽڪرين جي اُلهندي ڪپ جي لاهيءَ تي گاج بنگلو ٺاهيو ويو آهي. هي بند 31000 فٽ ڊگهو آهي ۽ ڊرگهه بالا کان ٽي ڪلوميٽر اولهه پاسي ٽالپرن جي مقبرن وٽ اچي کٽي ٿو. گذريل صديءَ جي ٽئين ڏهاڪي جي مُنڍ ۾ ابتدائي طور 1400 فٽ بند ٻڌو ويو جنهن ۾ وڏيون وڏيون گول جِنبون (boulders) استعمال ڪيون ويون. ان کان پوءِ ان جي ڊيگهه وڌائي وئي. جيڪا اڃا برقرار آهي. ان واڌ ۾ مکيه بند کي اڃا به مضبوط ڪيو ويو. بند جي شروعاتي ويڪر 20 فٽ هئي پر اڄڪلهه 10 فٽ سنڀالي وڃي ٿي. بند ۾ استعمال ٿيل گول جِنبون نئه جي پيٽ مان ئي کنيون ويون آهن ۽ پوءِ انهن کي لوهي تارن جي ڄار ۾ جڪڙيو ويو آهي. تِير ڀت جي مٿين ويڪر 3 فٽ ۽ بنياد ۾ ويڪر 10 فٽ آهي. مکيه بند 5 فٽ اوچو آهي. نئه جي پيٽ ۾ لاهِي هڪ فٽ تي هڪ فٽ ۽ ٻاهرين لاهِي هڪ فٽ تي ٻه فٽ اٿس.
بند جي اڏاوت کان اڳ گاج جو بي لغام پاڻي مکيه وهڪري (هاڻي سُڪ نئه) ۽ ڪجهه قدرتي ڍورن ۽ ڍورين مان لنگهندو هو، جن تي آبادي ڪئي ويندي هئي. بند ٻڌڻ کان پوءِ موريون (sluices) ٻڌيون ويون جن تي آبپاشي جاري آهي. اهي موريون هن ريت آهن: (1) راڄ واهه 16،440 ايڪڙ. (2) نئون واهه 8930 ايڪڙ. (3) گل محمد واهه 19400 ايڪڙ. (4) پنج لاهِي 12400 ايڪڙ . (5) حاجي خان واهِي 45200 ايڪڙ. (6) گاج واهي 14500 ايڪڙ. (7) پائيپ (8) سڄڻ جي واهِي 2000 ايڪڙ. (نوٽ : اڳتي ڪجهه مختلف انگ اکر آهن، هي انگ اکر ۽ نالا انهن سان به ڀيٽيا وڃن)
نئه گاج جي مورين (sluices) مان زراعت لاءِ پاڻي ڪهڙي حساب سان کنيو وڃي ٿو؟ ان جن جي ترتيب ۽ انگ اکر ڪجهه هن ريت ٻڌايا وڃن ٿا:
1 ڪارو واهه 1425
2 نئون واهه 1500
3 سُڪ نئه 5275
4 پنج لُوهو 5800
5 حاجي خان 19850
6 آر ڊي 17.5 880
7 سڄڻ جي پئي 200
8 پٽ گل محمد 19400
9 آر ڊي 21 85