نئه گاج ۾

نئه گاج ۾
”هتي گاج ۾ هڪ تيرٿ ۽ ان جي قبي هوندي هئي ، هتان ڏسبي هئي اها هاڻي ڊهي وئي آهي!“ بخاري صاحب نئين ڳالهه ٻڌائي .
”هتي تيرٿ هو؟“
”ها! ها! گاج جي اولهه واري ڪنڌيءَ سان پرئين پاسي، اها تيرٿ جي قبي سڏبي هئي، اسان پاڻ ڏٺي!“ بخاري صاحب پڪي شاھدي ڏني.
”اڃا به آهي !“ بنگلي جي چوڪيدار تصديق ڪئي.
”ڇا اِنڪري هيءَ ’تيرٿ ڀِت‘ آهي؟“ مون پڇيو.
”اها مون کي خبر نه آهي“ بخاري صاحب لاعملي ظاهر ڪئي .
”ممڪن آهي ته ’تِيرٿ ڀِت‘ مان بدلجي ’تير ڀِت‘ ٿيو هجي !“
”ٿي سگهي ٿو!“
اسان کي گاج ۾ وڃڻ جي تڪڙ هئي، خبر ناهي ڪيترو اندر تائين وڃي سگهبو، هيءَ گاڏيءَ ڪيستائين ويندي؟ ڪنهن اُٺ يا موٽر سائيڪل جو بندوبست ٿيندو يا نه ؟ گهڻا سوال خدشا ۽ شوق موجود ھو.
انور راشن پاڻي گاج بنگلي واري بورچيءَ جي حوالي ڪري کيس هدايت ڪئي، ”چانور ، دال، ڀاڄي ٺاهي رکجان! جيڏي مهل موٽياسين ته ماني کائبي!“ اهو خفو لاهي جيپ ۾ چڙهي پياسين. جمروز خان ڊرائيور کي ڳالهه نه وڻي ، ”يه گاڙي هئه ، اِڌر راسته نهين هئه، ڪيسي جائي گا؟“
”بابا رستو آهي تون هل ته سهي! جتي رستو نه هوندو، اتي گاڏي بيهاري ڇڏجانءِ!“ انور کيس سمجهايو ۽ گاڏي اڳتي هلي !
گاج مان نڪرندڙ واهيون:
هڪ واهيءَ جي پيٽ مان لنگهياسون ته سوالن جي عادت کان مجبور ٿي پڇيم ”هيءَ ڪهڙي واهي آهي؟“
اهو(1) ’راڄ واهه‘ آهي ، ان کي ’ڪارو واهه‘ به چوندا آهن. هن کان اڳتي ايندو (2) ’نئون واهه‘ (جيڪو شايد روايتي ستن راڄن واري ورڇ ۾ شامل ڪونه هو) اهو ڪراس ڪري اڳتي هلنداسون .“ حاجيءَ جواب ڏنو.
”هتي ٻيا ڪهڙا واهه آهن؟“ انور سوال ڪيو.
”ان کانسواءِ (4) ’گل محمد واهه‘، (5) ’پنج لاهي‘، ان ۾ پنج واهه آهن پر ان جي موري هڪڙي آهي. (6) حاجي خان جو ڦاٽ (حاجي خان جي موري)، (7) ’گودڙو‘ (سڄڻ جي موري)، (8) ’ڳُڙ واهه‘ ان واهه جي موري ناهي، (’ڳُڙ‘ لغارين جي هڪ ذات آهي. اهي اصل ۾ کوسا آهن پر اڳي جنگون ٿينديون هيون ته هنن پنهنجي ذات مٽائِي ۽ هڪ ڏينهن ڳُڙ ورهائي لغاري ٿيا، حاجيءَ وضاحت ڪئي)، پوءِ الهيار جا قبا، ان کان اڳتي ڊرگهه بالا آهي“ حاجي لغاريءَ ڳالهه مختصر ڪري پوري ڪئي.
”بخاري صاحب! گورک لاءِ يارو سائين واري روڊ جي صورتحال هن وقت ڇاهي؟“ مون بخاري صاحب کان پڇيو .
”خبر ناهي ته حڪومت اڃا تائين ڇو نه ٿي ٺاهي سگهي پر اسانجي خيال ۾ سڀ کان مناسب رستو اهو ئي آهي ، ڇاڪاڻ ته ٿوري ۾ ٿورو پنڌ، ان ئي واٽ سان آهي، ممڪن آهي ته ان ۾ ڪا فني رنڊڪ هجي! ڇو ته هنن هڪ بهانو ڏنو هو ته ....“ ڳالهه اڃا جاري هئي ته منهنجي نظر انهن قُبين تي پئي جيڪي جبل جي ڪنڌيءَ سان گاج جي وهڪري کان اولهه پاسي ڪجهه مٿڀريون بيٺل هيون،
”ترسو! سائين ترسو ! ڇا هي اهي ئي قبيون آهن جن جو ذڪر ٿيو هو؟“ مون پڇيو.
”ها بالڪل اهي ئي آهن!“ بخاري صاحب تصديق ڪئي.
”اهو سامهون قبرستان آهي، اها تيرٿ جي قبي نظر اچي ٿي“ حاجي به هائوڪار ڪئي .
”قبي ڊهي پئي آهي، بادشاهه! هيڏي ساري هئي.“ بخاري صاحب پنهنجي ڳالهه ڪجهه زور ڏيئي چئي، ”آئون تاج صحرائيءَ سان ٽي چار ڀيرا اتي آيو آهيان.“
”ها!“ حاجي لغاريءَ وري سهمتي ڏني، ”ها! وڏي قبي هئي! تيرٿ جي قُبي اها آهي.“ اوڏانهن وڃڻ لاءِ جيپ جو رستو ڪونه هو، پنڌ چـڱو هو، وچ ۾ گاج جا ٻه وهڪرا هئا. اسان لاءِ گاج ۾ اندر وڃڻ کي به اوليت هئي، ان کانسواءِ سج جي تپش اڄ ڪلهه کان به زور هئي. پنڌ جي همت ڪونه پئي ٿي، انڪري اوڏانهن حسرت وچان ڏسي، پري کان ڪجهه تصويرون ڇڪي ورتيوسين،
”ڪنهن ٻئي ڀيري اينداسين.“
گاج جي پيٽ ۾ پاڻي جو وهڪرو پنهنجا رستا ايئن بدلائيندو آهي جيئن سنڌو ندي ڪڏهن هيڏانهن ته ڪڏهن هوڏانهن نانگ وانگر، لُڇندي آهي. ان صورتحال سبب گاج جي پاڻيءَ جا حصيدار پنهنجي پنهنجي پاڻيءَ کي يقيني ڪرڻ لاءِ اهو وهڪرو درست ڪندا رهندا آهن. ان کي ڇَهي چوندا آهن.
”هيءَ ڇَهي آهي، جيڪا پاڻيءَ لاءِ ڏبي آهي، گاج جو پاڻي تمام تيز ايندو آهي، اهو جيڪو به ڍورو وٺي ويندو ان سان پاڻي تيز وهڪري سان ويندو ۽ واهن جي مُنهن ۾ يا پيٽ ۾ لٽ وجهي ويندو آهي . انڪري نئه واري ڍوري کي ناليون هڻي پوءِ ڇَهي ڏيندا آهيون ته جيئن اسان ڏي پاڻي ان واهه سان هلي ۽ موريءَ مان ڪراس ڪري ته آبادي ٿئي!“ حاجيءَ ٻڌايو.
”ڇَهي ڪيئن ٺاهيندا آهن؟“ مون پڇيو.
”ٽارا وغيره وڍي ، لَئي يا کبڙ يا جهنگ مان جيڪي ڪجهه مليو، ان ۾ لڳائي ان ۾ پٿر وغيره وجهندا آهن، اها ٿي ڇَهي!“ حاجيءَ چيو. ميداني علائقي ۾ به بندن وغيره کي بند ڪرڻ يا پاڻي روڪڻ لاءِ ڇَهيءَ ڏيندا آهن پر هِتي گاج ۾ ڇَهيءَ جو بنيادي ڪم پاڻيءَ جو رخ بدلائڻ هو
”ان کي انگريزي ۾wier چوندا آهن، معنيٰ وهندڙ پاڻي کي ڪا شئ ڏيئي پاڻي روڪي مختلف پاسن ڏانهن وهائڻ، يعني جدا جدا ننڍا ننڍا ڪئنال يا ناليون يا شاخون ڪڍجن، ان کي wier چئجي، اها ئي ڇَهي آهي.“ بخاري صاحب ڇَهيءَ جو ترجمو ڪيو.
گاج جي تري ۾ وهڪري جي ڪنڌين سان گاهه جا ڪافي قسم ڇڊا ڇڊابيٺا هئا، سينهار، کبڙ، ڄار، لئِي، ڪَهو، گزلَئي، ڊاماهو وغيره.
”ڊاماهو خارش جو علاج آهي“ لغاريءَ چيو، ”ڪڏهن خارش جو مرض ٿئي ته ڊماهو ڪٽي، ان کي ديڳڙي ۾ وجهي ٻڙڪائي ٻڙڪائي ان جي پاڻي سان وهنججي ته فائديمند ٿئي ٿو! ڦٽ ڦرڙي لاءِ وري سينهار ڪم آڻيندا آهن.“
نئه جي پيٽ ۾ اسان پهريون وڪڙ کاڌو ته سامهون مٿانهين زمين ڏسي ذهن ۾ سوال ڀريو ته گاج ۾ ڪُنڊ ڇا کي ٿا چون، فلاڻي جي ڪُنڊ (ڪارنر) يا فلاڻي جو ڪُنڀ يا فلاڻي جو ڪُنڊ؟ مثال: نزگاڻي جي ڪُنڊ! اهي حصا نئه جي پيٽ ۾ ناهن، نئه جي ڪنڌيءَ سان آهن. اهي حصا ٻڏن نٿا.
”نئه گاج ۾ ’جاڙي جي قلات‘، (آمري دور جي سائٽ) ’نزگاڻيءَ جي ڪُنڊ‘ ۽ ’ڇُٽي جي ڪُنڊ‘ تي آرڪيالاجيڪل سائٽس آهن.“بخاري صاحب ياد ڏياريو.
”گاج ۾ ٻيون به ڪُنڊون آهن، ”پهرين ڏوئيءَ جي ڪُنڊ، ياري جي ڪُنڊ، مَندو جي ڪُنڊ، نزگاڻي جي ڪُنڊ، ڇُٽي جي ڪُنڊ، اهڙي نموني سان پنج ڇهه ڪُنڊون آهن“ لغاري اضافو ڪيو پر هن کان روهيل جي ڪُنڊ جو نالو وسري ويو.
پشتو ۾ نئه کي ’خؤڙ‘ ٿا چون، اهو پتو تڏهن پيو جڏهن ڊرائيور ڊِٺ هڻي بيهي رهيو، ”خوڙ ۾ گاڙي ڪو تڪليف هئه، ڪئسا جاسڪتا هئه !“ گاڏي سچ پچ وڏي تڪليف ۾ اچي وئي هئي، نئه جي تري ۾ ننڍيون گول پٿريون وڇايل هيون پر اهي گاڏي جي بار سان ويهي ٿي ويون. ڪجهه اڳڀرو ”ڏوئي ڪُنڊ“ وٽ هڪ ڪُنڀ ڏسي، همراه گاڏي بيهاري ڇڏي، ”اب آرام ڪرو!“
بلوچستان ۾ ’نئه‘ لاءِ لفظ آهي ’رُود‘، ان تي آبپاشي جو ’رُود ڪوهي‘ نظام آهي. نئه گاج تي ”گاج“ نالو منڍ کان ڪونه آهي، اها بلوچستان جي خضدار ضلعي مان ڪافي پري کان نئه ڪولاچي جي نالي سان هلي ٿي، پر جيئن ئي سنڌ جي حدن ۾ داخل �