نئون ڏينهن

�هن مان پنهنجو دڳ ٺاهيو آهي. جڏهن هاڪڙي جو وهڪرو ٿر مان هو تڏهن اتي جا ماڻهو به درياهه سان ايڏوئي پيار ڪندا هوندا يا ان جي اٿل کان ڇرڪندا هوندا!
انور ٻڌايو ته ليه لڳ جنهن پتڻ تي هنن رات گذاري اُتان جا ماڻهو اڳوڻي الهندي وهڪري کي ’پراڙ‘ پيا ڪوٺين. ڪليم لاشاري چيو ته هر پراڻي وهڪري کي پراڻ چئجي ٿو. مان سمجهان ٿو ته هِتي پراڙ مان مراد ’پَريون‘ آهي ۽ نه پراڻو. پراڙ لفظ جو استعمال اڃا ڪالهه هڪ شخص پئي ڪيو پر ان به پراڙ جو لفظ ’پرسال‘ جي معنيٰ ۾ ڪتب آندو هو. ان ڪري هتي پراڙ جو لفظ ’آر‘ ۽ ’پار‘ يعني ’اوريون‘ ۽ ’پريون‘ طور ڪم آندو ويو هوندو. پر لاشاري صاحب جي اها راءِ به رد نٿي ڪري سگهجي ته ’پراڙ‘ معنيٰ ’پراڻو‘ ڇاڪاڻ ته سندس مشاهدي موجب ڪن هنڌن تي اورئين پاسي واري پراڻي وهڪري کي به پراڙ سڏيو ٿي ويو.
درياهه جي وهڪري کان ساڄي پاسي سليمان جبل جي قطار اسان تي نظر رکيو پئي اچي. جبلن جو اهو سلسلو ڪالاباغ کان پوءِ پري هٽي ويوهو پر هاڻي اڳي جي ڀيٽ ۾ ويجهو آهي. اهو سلسلو ديري غازي خان تائين لڳ ڀڳ ايتري پنڌ تي هلندو. ليه کان الهندي طرف درياهه ۽ جبل جي وچ ۾ لڳ ڀڳ 15 ميل ريگستان آهي جنهن جو ٻيو حصو ليه کان اوڀر طرف جهلم ۽ چناب جي گڏيل وهڪري تائين پکڙيل آهي. سنڌوءَ جو وهڪرو ٽي ٽي، چار چار ۽ ڪٿي ڪٿي پنج وهڪرا ٺاهي هلي ٿو. انهن مان هڪ وڏو ۽ مکيه وهڪرو هميشه موجود رهي ٿو پر اهو ضروري ناهي ته گذريل سال وارو مکيه وهڪرو ۽ اڄوڪي سال وارو مکيه وهڪرو ساڳيو هجي. اها درياهه بادشاهه جي مرضي آهي ته ايندڙ سال هو ڪهڙي وهڪري مان پنهنجي شاهي فوج کڻي اڳتي وڌي ٿو. اهو به ممڪن آهي ته هو ايندڙ سال ڪو بلڪل ئي نئون دڳ ٺاهي چڙهائي ڪري. ان چڙهائي دوران هن ڪيئي ڳوٺ نابود ڪيا آهن. ڪيترن شهرن کي اڌو اڌ پٽي ويو آهي ۽ ڪيترن علائقن کي نيون ۽ تازيون زرخيز زمينون ڏيئي ويو آهي. پر ماڻهن کي پڪ ناهي ته ايندڙ سال اهي زمينون وياج سميت موٽائي وٺندو يا هميشه لاءِ سوکڙي ڏيئي ويو آهي.
ليه پتڻ تان روانگيءَ مهل، ٺيڪ ان وقت جڏهن سفر لاءِ ٻيڙيون ٿيلهيون ٿي ويون هڪ سنڌي ڪٽنب گڏهن تي گهمندو نظر آيو. تيرهن چوڏهن سالن جا ٻه ڇوڪرا ۽ هڪ ٻڍو. ڇوڪرن جا پير اگهاڙا، ڪپڙا ميرا گڏهن جي اگهاڙين پٺين تي سوار ڏکڻ کان اتر طرف پنڌ‏ پئي ويا. ٻڍڙي جي پيرن ۾ ٽائرن وارو پٺاڻڪو سينڊل، هٿ ۾ لٺ، چهري تي اڇي ڏاڙهي، هڪ ڪلهي تي ٿلهي شال، ٻئي ڪلهي ۾ وڏي گودڙي ۽ ٻانهن ۾ ڪارو فقيري ڪڙو هو. انور کانئن تفصيلي انٽرويو ورتو.
هيءُ مختصر قافلو جيڪو گڏهن تي مهم سر ڪرڻ نڪتو هو، هميشه کان سفر ۾ آهي ۽ شايد هميشه رهندو. اهو سندن خانداني پيشو هو. راڻي پور پير وسڻ جا رهندڙ هي ماڻهو سيال هئا، پاڻ کي سنياسي ٿي چيائون. ٻڍڙو ماڻهو ديسي حڪيم هو. هنن جو ڪم سنڌوءَ جي ڪناري ڪناري صحت ڏيندڙ جڙيون ٻوٽيون ڳولي گڏ ڪرڻ، دوائون ٺاهڻ ۽ وڪڻڻ هو. جهوني سنياسيءَ جي دعويٰ هئي ته وٽس هر مرض جي علاج لاءِ نسخو آهي. سنڌوءَ جا ڪنارا هر مرض جي علاج لاءِ جڙين ٻوٽين، ڪکن ۽ وکرن سان ڀريل آهن. هيءُ قافلو هر سال پنهنجي اباڻي ڳوٺ کان نڪري ڪڏهن اتر ڪڏهن ڏکڻ نڪري ويندو آهي ۽ ويران ڪنڌين تان زندگيءَ جو سامان ميڙي چونڊي موٽندو آهي. سنياسيءَ پنهنجو نالو فقير احمد بخش خان ٻڌايو، هڪ ڇوڪر جو نالو غلام عباس سيال هو.

***
سج لهڻ کان اڳ ٻيڙيون تونسه بئراج جي ڍنڍ ۾ داخل ٿيون ته ٻيٽ ۽ ٻيٽاريون ٻڏي ويون. درياهه جي ڍنڍ ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ طوطي خان الهندي پاسي اشارو ڪري ٻڌايو، ”تونئسه شهر هِن پاسي آهي.“ بئراج کان تونئسه شهر جو پنڌ اٽڪل 20-25 ڪلو ميٽر آهي. پر سنڌوءَ جا ڪنارا هاڻي اسان کي ويران لڳن ٿا. بس ائين ٿو لڳي ته درياهه جون ڪنڌيون ۽ ٻيٽ ٽيٽيهرن، سرخابن، سانهه ۽ ٻگهن لاءِ ڇڏيا ويا آهن ته جيئن اهي درياهه جي تانگي توڙي اونهي پاڻيءَ ۾ تڙڳندا وتن ۽ گهتون ۽ ٽٻيون هڻي مڇيون جهلي ڳڙڪائين. اڪثر پکي آکيرا ڪونه ٿا ٺاهين بس ويران ٻيٽن تي وڃيو رهن ۽ آنا لاهن ته جيئن گدڙن ۽ ڪنڌيءُ جي ٻي مخلوق کان بچيل رهن.