نـئـه نـري ۾ قـديـم چِـٽ

ي وٺ! تڏهن ڳالهه سمجهه ۾ نه ايندي هئي ته جبل وڏا ڪيئن ٿيندا؟ ... هاڻي پوڙها ٿيا آهيون ته پتو پيو آهي ته جبل وڏا ڪيئن ٿيندا آهن!“ عرس چيو. سندس عمر 70 سالن کان گهٽ نه هوندي، سندس پوٽا به جوان آهن.


”حاجي ڪر خبر، ڇا هتي سچ پچ واڳون آهن؟“ مون موقعو مناسب سمجهي عرس کان پڇيو.


”هائو! “ عرس هائوڪار ڪئي، ”هنن سڀني ڪنڀن ۾ آهن“ هن بودي ڪنڀ کان وٺي، اڳتي سَدو ڪنڀ ۽ ان کان به اڳتي اشارو ڪيو.


”واڳونءَ جو نمونو ڪهڙو آهي؟ وات ويڪرو اٿن يا چنهب وانگر ڊگهو ۽ سنهو؟“ مون واڳونءَ ۽ سيسر جو فرق بيان ڪيو. ماڻهو عام طور تي ٻنهي جنسن کي واڳون چوندا آهن.


”ايئن سنهو ۽ ڊگهو ... ماڻهن کي نقصان ڪونه ڏنو اٿن، ڪنڀن جون مڇيون پيا کائيندا آهن!“


”سنهي نڪ جي چوٽيءَ تي ڳوڙهِي يا گومڙو اٿن؟“ مون وضاحت گهري.


”هائو! شايد نَر کي ٿئي ٿو. عام طور ٻولي يا آواز ڪونه ڪن، ڪڏهن ڪڏهن ڊگهڙي ’هـُــــــــو ...!‘ ڪندا آهن.“ حاجيءَ هوڪ ڪري ڏيکاري، ”الائي لڳ مهل ڪندا آهن يا هڪٻئي کي سڏيندا آهن ... پر اڪثر چُپ هوندا آهن. شايد ئي ڪنهن ماڻهوءَ انهن جو آواز ٻڌو هجي!“ حاجي عرس جيڪي نشانيون ڏنيون سي سيسر جون هيون.


قافلي وارن چانهه پاڻي پي اڳتي قدم وڌايا. بشير باغي پنهنجي مووي ڪيميرا سان سڄي سرگرمي ريڪارڊ ڪري رهيو هو. ڊاڪٽر زبير مون کي موٽر سائيڪل جي سواري آڇي. اسان نئه جي کاٻي ڪنڌي وٺي اولهه پاسي وڃي رهيا هئاسون. وچ ۾ وشال ڪنڀ ۽ ڏکڻ کان اڀي ٽڪريءَ جو سلسلو هو. موٽر سائيڪل اڌ ڪلو ميٽر کن پيچري تي ٿيڙ ٿاٻا کائيندي هڪ تـَلار وٽ بيهي رهي. برساتي وهڪري هن ريتيلي تلار ۾ ڪنهن ناليءَ جهڙو چيلهه جيترو پر سوڙهو لنگهه ٺاهي وڌو هو، جنهن مان ڪو ماڻهو پنڌ ته لنگهي سگهيو ٿي پر موٽر سائيڪل جو گذر ڏکيو هو.


آئون موٽر سائيڪل تان لهي پيس ۽ تلار تي چٽ ڳوليندو، تصويرون ڇڪيندو اڳتي هلندو ويس. هتي اُڪرون ته هيون پر ڪي خاص نمايان چٽ ڪونه هئا. ڊاڪٽر زبير ڪنهن نه ڪنهن ريت موٽر سائيڪل کي ان سوڙهي لنگهه مان ڇڪيندو ڪڍي آيو، آئون سندس مهارت تي حيران هئس.


”هي چاڪر گَٺ آهي، هتي چاڪر اعظم گَٺ ڪيو هو، هتان جا ماڻهو ايئن ٻڌائين ٿا.“ ڊاڪٽر زبير چيو.


”اڇا ... پر ’گٺ ڪرڻ‘ جي معنيٰ ڇا آهي؟“ مون پڇيو. پر، ان کان اڳ جو ڊاڪٽر ڪو جواب ڏئي، موٽر سائيڪل هلڪو ٿيڙ کاڌو ۽ ڳالهه اڌ ۾ رهجي وئي. منهنجيون نظرون جابلو ديوارن ۽ ڇڳل ڇِپن تي قديم چِٽ ڳولينديون رهيون. موٽر سائيڪل جيئن ئي ڏکڻ پاسي هڪ لاهي لهي هڪ وڪڙ ڪاٽيو، منهجي نظر هڪ جبل جي ديوار تي اڪريل قديم چِٽن تي پئي. اهو ماڳ 26º 39´44˝N, 67º 17´32˝E (چاڪر گٺ) کان 300 کن ميٽر ڏکڻ پاسي هو.


”ڊاڪٽر صاحب ترس! ڪم جي شئ ڏٺي اٿم!“ مون کيس چيو، ڊاڪٽر بريڪ هنئي. آئون مٿي ڊَل َ تي چڙهندو هليو ويس.





قديم تحريرون


”اوهه منهجا خدا! ... زبردست!“ منهجي آڏو تاريخ جو عجيب غريب پٿريلو ڪينواس موجود هو، جنهن جو هيٺيون اڌ حصو ڏهه پندرهن سال اڳ هڪ زلزلي ۾ ڇڄي ڌار ۽ تباهه ٿي ويو هو. هن ڪينواس تي ڪجهه ڪاريگر فنڪارن گهوڙا، گهوڙيسوار، اسٽوپا ۽ ڍڳا اڪيريا ۽ ڪي تحريرون لکيون هيون. اهي لکتون بظاهر برهمي يا خروشتي ٿي لڳيون. اهي گهٽ ۾ گهٽ ٽي مختصر تحريرون يا نالا ٿي لڳا، جيڪي شايد ٻـُڌ ياترين يا فنڪارن خاص مقصد لاءِ لکيا هجن. هي تحريرون پڙهڻ منهنجي لاءِ ممڪن نه هيون.


”آرڪيالاجي ڊپارٽمينٽ جي قديم ٻولين جي ماهرن سان رابطو ڪري ڏسبو، ڏسجي ته منظر عام تي ڇا ٿو اچي!“ مون دل ۾ سوچيو.


هي بهرحال، پهريون ڀيرو هو جو سنڌ ۾ ڪنهن هنڌ جابلو ديوار تان ڪا قديم تحرير ملي هجي. هن کان اڳ ٿاڻي بولا خان ۾ سفر دوران اسان کي پٿر جي هڪ لٺ (monolith) تي ڪجهه اهڙي ئي قديم لکت ملي هئي پر ان لٺ تي ساڳئي وقت قديم فارسي لکت ۽ ’ الله‘ به تحرير هو. افسوس جو اڃا تائين اهي لکتون به پڙهجي نه سگهيون آهن.


”هيءَ ڪهڙي ٻولي آهي؟ “ عزيز ديوار تي تحريرن کي غور سان ڏسي پڇيو.


”خبر نه آهي، متان برهمي يا خروشتي هجي، پڙهائي ڏسنداسون!“ عزيز شايد ان جواب مان به مطمئن نه ٿيو.





نوٽ:


هي ٽيئي تحريرون مون ڊاڪٽر آسمه ابراهيم جي معرفت پشاور يونيورسٽي موڪليون، جتي قديم ٻولين جي ڄاڻو ڊاڪٽر نسيم انهن کي پڙهيو ۽ هن ريت جواب موڪليو:


Brahmi inscriptions:





Probably three, or may be more, different inscriptions written by three different persons or might be by the same person using different tools for engraving. They generally represent proper names with titles and patronyms. On the basis of palaeography, they can be placed between 3rd -5th centuries AD.






1.

++++sya pari[ndra]paputrasya “of…, the son of Parindrapa” “of ….



2.

Śrī Matarasya dakkas[ya] tararastisya dara dara+sardhya “of Śrī Matara, the strong or intelligent, the protector, the … of Dara”. Probably followed by four faint letters



3.

[dhasamasa] “of Dhasma”. The last letter is overlapped by a large size akshara ‘Ta’. Below traces of few letters





The readings need to be verified on the spot.





ان ريت اهي لکتون برهمي گپتا زماني جون لڳن ٿيون. گُپتا لکت (script) بابت ڪنسائيز انسائيڪلوپيڊيا چوي ٿي ته، ” اها ڏکڻ ايشا جي اتر هندستاني گروهه جي چوٿين ۽ ڇهين صديءَ جي لِپي آهي. ان وقت جي حڪمران گپتا رياست ان لکت کي اهو نالو ڏنو. اها لِپي برهمي مان نسري ۽ گپتا شهنشاهيت ۾ پري پري تائين فتح ٿيل علائقن ۾ پکڙجي وئي. ان جي نتيجي ۾ گپتا لِپي هندستان ۾ پوءِ وارين اڪثر لِپين (اڪثر حصي ۾ ديوناگري) جي ذريعي شروعاتي لِپي بڻي.“





اصل گپتا لِپيءَ ۾ حروف علت سميت 37 اکر هئا ۽ کاٻي کان ساڄي پاسي لکي ويندي هئي. ان گپتا لِپيءَ مان چار ضمني لِپيون ڦُٽيون هيون. اڀرندي، الهندي، ڏاکڻي ۽ وچ ايشيائي. انهن مان اڀرندي گپتا جي اولهه واري هڪ شاخ مان ’سِڌاماترڪا‘ لِپي 500 عيسوي ڌاري ٺهي، جنهن مان ديوناگري لپي 700 عيسويءَ ۾ اڀري جيڪا هاڻوڪين جديد هندي ليپين جو بنياد آهي.


جيڪڏهن ڊاڪٽر نسيم مٿيون تحريرون پڙهڻ ۾ ڪا غلطي نه ڪئي آهي ته پوءِ انهن مان پڙهيل لفظ ڪجهه هن ريت معنيٰ ڏين ٿا.:


1- +++ سيه پَـرِ [ندرا] پَاپُـتراسيه ( ... جو ... پرندراپا جو پُٽ ، جو)


2- سري متارا دکشيه تار تارا ستيه دارا دارا + سرڌيا (سري متارا جو، ذهين ۽ ٻلوان محافظ، اهو ... دارا جو) ان کان پوءِ شايد چار ٻيا اکر به آهن.


3- ڌَسَـمَـسا (ڌَشما جو). آخري اکر جي مٿان هڪ وڏي ماپ جو اکر ’تا‘ لکيل آهي ۽ ان جي هيٺان ڪجهه اکرن جا نشان آهن.





انهن تحريرن جو مطلب ٿيو ته هن ماڳ کي گپتا دور جي چوٿين ۽ ڇهين صديءَ جي منظر نامي ۾ ڏسي سگهجي ٿو، ۽ هتي لکيل ڪجهه نالا مثال: متارو، پَرندراپ، دارا، ۽ ڌمشا کي تاريخ جي ورقن ۾ ڳولڻ گهرجي. پر جيڪڏهن اهي نالا تار