نه ملاح نه مڪڙي

نه ملاح نه مڪڙي



ويسٽ پاڪستان واٽر اينڊ پاور ڊولپمينٽ اٿارٽيءَ پاران 1966ع ۾ ڇپيل رپورٽ موجب آبي ذخيرا حمل ڍنڍ، منڇر، ڪينجهر ۽ سانگهڙ طرف چوٽياري ڍنڍ ۾ جمع ڪرڻ جا وڏا امڪان آهن. حمل ڍنڍ جو ذخيرو اضافي پاڻي کڻي، منڇر ڀري سگهي ٿو. منڇر لاءِ پاڻي نارا ويلي ڊرين يا وارهه ڪئنال سان ممڪن ٿي سگهي ٿو.

منڇر، اصل ۾ ڪنهن وقت سنڌوءَ جو پيٽ هو. الهندو نارو سکر جي اتر کان نڪري اولهه طرف جبل جي وٽ سان ٿيندو منڇر ۾ پوي ٿو ۽ اتان اڙل وهڪرو ٺاهي لڪيءَ جي اتر کان ٿيندو، وري ڏکڻ اوڀر ۾ رخ ڪري وهيو هوندو. اهو لڳ ڀڳ ٻه اڍائي سال قبل مسيح جو زمانو ٿي سگهي ٿو. ڇاڪاڻ ته منڇر هڪ قدرتي هيٺانهين هئي، تنهن ڪري هتي هڪ وڏي ڍنڍ ٺهي پئي. درياهه پنهنجو مکيه وهڪرو مٽائي ويو، پر منڇر کي اڙل مان توڙي جابلو ندين مان پاڻي ملندو رهيو. جڏهن سنڌو منڇر جي مٿان وهندو هوندو تڏهن اتي درياهه جو پيٽ ويهن ميلن کان ڪنهن به صورت ۾ گهٽ نه هوندو.

بئراج پوڻ کانپوءِ، اونهاري ۾ سکر وٽان سنڌوءَ جو وڏو وهڪرو سراسري طور تي 6_5 لک ڪيوسڪ رهيو آهي. اهو سڄو پاڻي شاهه حسڻ جي اوڀر کان لنگهندو هوندو هو، جڏهن ته نئه گاج جو پاڻي جنهن جو ڊسچارج ڏيڍ لک ڪيوسڪ ڪٿيو ويو آهي، سو به ان ۾ شامل ٿيندو هو. ان مند ۾ هن علائقي ۾ وروڻ ديوتا ڪيڏا شهر کنڊر ڪندو رهيو؟ ان جو حساب ڪرڻ مشڪل آهي. نئه گاج ۽ ٻين جابلو ندين جا قهر ئي هئا جنهن ڪري ماڻهن مجبور ٿي ڪاڇي ۾ بچاءُ بند ٻڌو آهي.

منڇر جي اولهه ۽ ڏکڻ ۾ ٽڪريون آهن جن جي ڪنڌيءَ تي شاهه حسڻ ۽ جهانگارا، باجارا مستقل ڳوٺ آهن. انهن ئي ٽڪرين مان اٽڪل هڪ ڊزن ننڍين وڏين برساتي ندين جو پاڻي منڇر ۾ پوي ٿو. انهن نئين جا نالا ترتيب وار هن ريت آهن:

اولهه کان: نئه نئنگ، نئه انگائي، نئه هليلي، نئه ڪڪراڻي، نئه نالي، نئه سوري ۽ نئه گاج.

ڏکڻ کان: نئه جهانگارا، نئه ڪائي، نئه گرڪ ۽ نئه مليرڙي.

ان ڪري جڏهن جڏهن به منڇر ڀرجي ٿي، تڏهن ان جي پکيڙ گهڻو تڻو اوڀر ۽ اتر طرف وڌي ٿي. اها واڌ ايتري گهڻي ٿئي ٿي جو ڍنڍ جي پکيڙ ٽيڻي چؤڻي ۽ ڪڏهن ڪڏهن پنجوڻي ٿيو پوي. هاڻي هڪ بچاءُ بند منڇر جي اتر اوڀر سرحد تي آهي، جيڪو بوبڪن کان وٺي مٿي اتر ۾ انهن سڀني ڳوٺن ۽ آبادين کي بچائي ٿو، اهي زمينون سکر بئراج کان نڪتل واهن تي آباد ٿين ٿيون. منڇر جي ڏکڻ اوڀر ڪنڊ تي، اڙل واهه آهي جيڪو منڇر جو اضافي پاڻي سنڌوءَ ۾ ڇوڙي ٿو. سکر بئراج پوڻ کان پوءِ اڙل وٽ هڪ ٻيو هٿرادو واهه کوٽي ان تي ريگيوليٽر هنيو ويو آهي ته جيئن منڇر جي پاڻيءَ کي ضابطي ۾ رکجي.

1966ع واري رپورٽ ۾ اڙل ڪئنال جي اوڀر ۾ درياهه جي پيٽ تي بئراج ٻڌڻ جي تجويز ڏني وئي هئي. جنهن موجب درياهه جي هاڻوڪي وهڪري جي اوڀر ۾ بئراج ٺاهي ان طرف پاڻيءَ جو رخ موڙيو وڃي ها. اهڙيءَ طرح نه فقط منڇر ۾ پاڻيءَ جي سطح وڌي ها پر سنڌوءَ جي ۾ به هڪ وڏي ڍنڍ ٺهي ها.

بهرحال، سيوهڻ بئراج رٿا تي آبپاشيءَ جا ماهر متفق ٿيندا نظر نٿا اچن. اها اسڪيم گونرجنرل غلام محمد، سڪندر مرزا، ايوب خان، ذوالفقار علي ڀٽي، محمد خان جوڻيجي ۽ بينظير جي دورن ۾ وري وري پيش ٿي آهي ۽ رد ٿي آهي.

جهانگارن واري واٽ پڪي آهي پر مانسون دوران برساتي نالن جي اٿل روڊ جو اتريون ڪنارو کائي ڇڏيو آهي. روڊ جي ٻنهي ڪپن تي ساوڪ منڇر جو پاڻي اٿلڻ سبب پيدا ٿئي ٿي. جهانگارن کان ڪجهه ڪلوميٽر اڳ ڳوٺ ”ڪڇي“ نظر آيو، جيڪو هڪ وڏي دڙي تي ٺهيل آهي. ڀرپاسي ۾ هڪ ٻيو وڏو ڳوٺ ”ٺيڙهي“ آهي جيڪو پڻ هڪ اوچي دڙي تي ٺهيل آهي. باجارن جي صورتحال به ساڳي آهي. مون منڇر جي ڀرپاسي جا ٻيا ڳوٺ به ياد اچن ٿا، بختيارپور، بوبڪ ۽ ڪي ٻيا. اهي به اوچن دڙن تي ٺهيل آهن.

سچ پچ ته جابلو نئين سبب منڇر جي اٿل کان بچڻ لاءِ ان کان سواءِ ٻي ڪا به واٽ ناهي، منڇر جا ماڻهو اوچن دڙن تي ڳوٺ ٻڌن. انهن مان ڪي ڳوٺن مڏن تي ٻڌل آهن. باجارا ڳوٺ، روڊ جي اتر ۾ آهي، ان جي آدمشماري ٻه هزار کن ٿيندي. هتي پير ببر شير جي مزار آهي. هن کي ببر شير ڇو ٿو چيو وڃي؟ هڪ همراهه چيو، ”ان ڪري جو هن کي چؤطرف پاڻي وڪوڙي بيٺو آهي ۽ هو وچ ۾ شينهن وانگر موجود آهي.“ ڳوٺ باجارن کانپوءِ نئن جا ٻه ننڍڙا پيٽ ٽپي نوڪن تائين پهتاسين. سامهون ٽڪريءَ تي ننڍڙيون ننڍڙيون پٿر جون ڍڳيون نظر آيون.

”هيءَ بُلي جي بُٺي آهي ... وڏو بهادر شخص هو ... هتي بُلي جي نالي سان هڪ چوڻي آهي ... ’بُلو چُري ته بُٺي چُري!‘ هتي هڪ جنگ لڳي هئي ... پر هيءُ مڙس ميدان جهلي بيٺو رهيو ... اصل نه چُريو بُٺيءَ تي بيٺو ئي بيٺو رهيو ... تان جو اتي ئي مري ويو“ اسان جي هڪ مقامي سونهين بلي جي بٺيءَ ڏانهن اشارو ڪري ٻڌايو.

بُلي جي بٺي، جهانگارن کان اٽڪل پنج ڪلو ميٽر ڏکڻ اولهه ۾ آهي. ڀرسان ئي هڪ برساتي ڍورو آهي. ان ٽڪريءَ تان قديم زماني ۾ ٺهيل پٿر جا چاقو به ملن ٿا جڏهن ته ٺڪراٽو آمري دور سان تعلق رکي ٿو. بٺيءَ جي ڀر ۾ مٺي ۽ صاف پاڻيءَ جو ننڍو چشمو وهي ٿو. تاج صحرائي بُلي جي ڪهاڻي ٻڌائيندي لکي ٿو ته، ”بُلو ذات جو کوسو (بڊاڻي) هو. پنهنجي ڳوٺ جو چڱو مڙس، بهادر ۽ سخي مرد هو. ڀرپاسي جا ڳوٺاڻا وٽس فيصلن لاءِ ايندا هئا. هڪ ڀيري ڪنهن ڌارئي قبيلي جي مائيءَ بُلي جي سام ورتي. مائيءَ جا وارث بُلي وٽ آيا. بُلي سندن ڏاڍي عزت ڪئي پر ٻانهن نه ڏني، ڇو ته مائي رضا خوشيءَ سان وڃڻ لاءِ تيار نه هئي. مائيءَ جا وارث فيصلو ترار تي ڇڏي تاريخ ڏيئي هليا ويا. تاريخ واري ڏينهن بُلي جا ڀائر ۽ هڪ دوست، هڪ ٽڪريءَ تي ٿي بيٺا پر ٻيءَ ڌر وڃي ڳوٺ تي حملو ڪيو. عورتون ۽ ٻار ڊپ ۾ وٺي ڀڳا پر سام ۾ آيل عورت ويڙهه ڪئي ۽ مارجي وئي. حملو ڪندڙن پوءِ ڳوٺ کي باهه ڏيئي ساڙي ڇڏيو. دانهن تي بلي جي ڀائر حملو ڪندڙن کي للڪاريو. بلو به ٽڪريءَ تان ٽپا ڏيندو اچي جنگ ۾ شريڪ ٿيو. کوسن ۽ نوحاڻين جي مقابلي ۾ بروهي، شاهاڻي، لُنڊ ۽ جمالي هئا، سندن لشڪر وڏو هو، کوسا مارجي ويا. چئني ڀائرن ۽ نوحاڻي سردار جون قبرون اڃا موجود آهن. سام پيل عورت جي قبر هاڻي ڊهي وئي آهي. تر وارن قبيلن انهن بهادرن جي ياد ۾ ان بٺيءَ تي پنج ماهيون ٺاهي ڇڏيون. ماڻهن ان بٺيءَ جي اُتر طرف انهن جاين تي به ننڍيون ننڍيون پٿرجون ڍڳيون ٺاهي ڇڏيون آهن، جتي جتي پير رکي بلو ويڙهه لاءِ وڌيو هو.“