نواز علي کوسو

نواز علي کوسو : ٻيلي ڪارونجهر جي پارت اَٿـوَ!

ڪارونجهر جو چاچو نواز علي کوسو 27 سيپٽمبر 2013 تي جمعي ڏينهن نگر پارڪر ۾ گذاري ويو. عمر 87 سال ماڻيائين. چاچو نواز کوسو ذري گهٽ 90 سالن جي ڄمار ۾ جسماني طور برابر ڪمزور ٿي ويو هو، پر هُو ذهني طور سجاڳ هو. هن کي اهي ڳالهيون به ياد هيون جيڪي هن ٻالپڻي ۾ ڏٺيون ۽ اهي ڳالهيون به ياد هئس جيڪي هن مون کي ان وقت ٻڌايون هيون جڏهن هو سٺ سالن جو هو. کوسي صاحب سان منهنجي ملاقات ڪيئن ٿي؟ ان لاءِ ڳالهه شروع کان کڻڻي پوندي.
مون ٿر جو پهريون سفر 87ـ1986 ڌاري ڪيو هو. تڏهن نئين ڪوٽ کان مٺيءَ تائين پڪو روڊ ڪي ٿورا سال اڳ پيو هو ۽ مِٺيءَ کان اڳتي فقط جيپن، کيکڙن يا اُٺن جو سفر هوندو هو. اسان کي ڪراچيءَ جي لِي مارڪيٽ کان SRTC جي بس صبح جو سوير کنيو ۽ ميرپورخاص ۾ لاٿو. ميرپور خاص مان هڪ بس ۾ چڙهياسون جنهن اڌ رات کان ٿورو اڳ مِٺيءَ پهچايو. هي ڀٽائي ريسرچ سوسائٽي جي پليٽفارم تان اسان جو ٻيو سفر هو. ان سفر ۾ انور پيرزادو، فيض ٻگهيو، هدايت منگي ۽ سڪندر جِنجهي گڏ هئا. سڪندر اسان جو سونهو هو پر هدايت ڪنهن ڳالهه تي چيڙائي وڌس. سو، هو چپ چاپ مٺيءَ مان ئي موٽي ويو هو.
هي ٿر ۾ اسان سڀني جو پهريون سفر هو. حيران هئاسون ته ڪيڏانهن وينداسين ۽ ڪيئن وينداسين، ڪٿي رهبو ۽ ڪيئن رهبو؟ بس، اسانجو ٽارگيٽ ڪارونجهر هو. اسان کي پهرئين ڏينهن ئي اندازو ٿي ويو ته جيستائين ڪو سونهون ساڻ نه هوندو، ٿر جو پنڌ کٽائي نه سگهبو! اتفاق ڏسو! ميرپورخاص کان مٺيءَ ويندڙ ساڳي بس ۾ هڪ نوجوان شاگرد جاني کاٽائو ويٺو هو. اسان جون پاڻ ۾ ڳالهيون ٻڌي ويجهو آيو ۽ نالا کڻي پڇيائين ”توهان فلاڻا فلاڻا ته ڪونه آهيو؟ اڄ رات مون وٽ مهمان ٿيو، صبح جو اڳتي وڃجو!“ (آئون ٿر جي پهرين سفر جو ذڪر ڪٿي نه ڪٿي ڪري چڪو آهيان، ان ڪري تفصيل ۾ نه ٿو وڃان). اسان رات وٽس رهي پياسين. ٻئي ڏينهن اڌ رات جو نگر پارڪر پهتاسين، جتي اسپتال جي پڌر ۾ چار کٽون اسان جي انتظار ۾ هيون. نگر جي ڊاڪٽر کي ڪنهن نوجوان اسلام ڪوٽ واري ٽيليفون ايڪسچينج مان پنهنجي اثر رسوخ سان فون ڪري اطلاع ڪري ڇڏيو هو ته سندس مهمان وٽس ايندا ۽ ڪارونجهر جو ڪو ڄاڻو ماڻهو هنن سان ملائجانءِ!“ اهو با اثر همراهه مٺيءَ کان اسلام ڪوٽ ويندي کيکڙي جي ڇت تي اسان جو واقف ٿيو هو.
ٻئي ڏينهن صبح جو جنهن ماڻهوءَ سان اسان جي ملاقات ٿي، سو نواز علي کوسو هو. سنهڙو پر هڏ گٺل، تکا ٻروچڪا نقش، هلڪا شهپر، ڏاڙهي ڪونه رکيائين، مٿي تي هر وقت پٽڪو ٻڌل هوندس ۽ هٿ ۾ لٺ تڏهن به هئس جڏهن جوان هو. ٻهراڙيءَ ۾ لٺ جو هٿ ۾ هئڻ ضروري سمجهيو ويندو آهي، چوندا، ’نانگ بلائن جو ملڪ آهي!‘ هُو پارڪر جي حوالي سان واقعي علم جو ڀنڊار هو. ان وقت هن جي عمر سٺ سال هئي. سندس جنم 1926 ڌاري ڪُٻڙي ۾ ٿيو هو. کوسي صاحب سان ملاقات ڪري سفر جو ٿڪ ئي لهي پيو. هن پاري نگر، سڏونت ۽ ساوڻيگا جي ڪٿا مارواڙي شاعريءَ ۾ ٻڌائي، پاراسر رشيءَ (پارس ناٿ) جي تپسيا واريون ڏند ڪٿائون ٻڌايون. هاسي ۽ ڀوڏي جي ڳالهه کنئي. چندن گڊ جو قصو کنيو، ڪَرڻجي سوڍي کان روپلي ڪولهيءَ تائين سڄي ڳالهه کنئي. پاڻيءَ تي ترندڙ پَن تي ليٽيل ڀڳوان جي ڪٿا ٻڌائي، جيڪا ڪنهن ريت هِنگلاج سان وڃي پئي جُڙي.
هن گوڙ ڌري، گهرٽياري، راڙڪئو، ڀٽياڻي، آڌيگام ۽ کارڙيي سميت ٻارنهن ندين جي ڳالهه ڪئي، جيڪي برساتن مهل ڪارونجهر مان ڌوڪينديون اينديون آهن. هن ڪارونجهر جي چوڌاري گرينائٽ جي ٻارنهن ٽڪرين جا نالا کنيا، گرينائٽ جي ڇهن رنگن جا نالا کنيا ۽ ڪارونجهر جي معنيٰ ٻڌائي، هن ڍيڍ ويري مان لڌل چيني مٽيءَ جي ڳالهه ڪئي، هن کي اها به خبر هئي ته راڄڙ ۽ پيار علي الانه سميت ڪهڙن ماڻهن کي ڪارونجهر مان گرينائٽ ڪڍڻ جا ٺيڪا مليا آهن. هُو گهڻين ڳالهين تي ڏکارو هو، گهڻين ڳالهين تي ڪاوڙ هئس، گهڻين ڳالهين مان سندس بي وسي ظاهر پئي ٿي. پر هو غيرتمند مضبوط ماڻهو هو، ڪاوڙ ڇنڊي ماٺ ٿي پئي ويو.
نواز کوسي اسان کي ارجن ٻاڻ ۽ ڀيم گوڏا تائين پنڌ ڪرايو. اسان ٿڪجي پياسون پر پاڻ نه ٿڪو. ان ڏينهن هو مون کي ڪلهوڙن ۽ ٽالپرن جي وقت ۾ مقرر ٿيل آخري سپاهيءَ جيان لڳو، جيڪو اڃا تائين پنهنجي ڊيوٽيءَ تي هو. هو ڪارونجهر ۽ پارڪر جو ڪيس عوامي انداز ۾ دليل ۽ صلاحون ڏيئي وڙهي رهيو هو.
ان کان پوءِ، اسان سندس ڳالهيون ۽ ٻڌايل مسئلا اخبارن ۾ کنيا. تڏهن ڪراچيءَ مان فقط هڪ سنڌي اخبار ’هلال پاڪستان‘ نڪرندي هئي. ان ريت چاچو نواز کوسو سڄي سنڌ ۾ مشهور ٿي ويو. برابر! اسان کان اڳ به کوسو صاحب نگر پارڪر جون ڪٿائون جاکوڙي مسافرن ۽ آفيسرن کي ٻڌائيندو هو پر اهي ڪڏهن به اخبارن ۾ ڪونه آيون. ان کان پوءِ هر صحافي ۽ ريسرچر جڏهن به ڪارونجهر ويو، نواز علي کوسي سان ضرور ٿي مليو. هو سچ پچ ڪارونجهر جي انسائيڪلوپيڊيا هو.
پهرئين سفر کان پوءِ، اسان جڏهن به نگر پارڪر وياسون، هر ڀيري چاچو نواز کوسو اسان کي ڪارونجهر جي ڪا نئين پوائنٽ ڏيکاريندو هو. ڪا نئين آکاڻي ٻڌائيندو هو. گوڙ ڌري کان ساڙ ڌري ۽ گئومُک تائين وٺي ويو. ڪاسبو ۽ آڌي گام ڏيکاريائين. ڀوڏيسر ۽ تروٽ ته سندس زبان تي عام هئا. اسان کي ٽي اهم خبرون ڏنائين: روپلي جو ڀونئرو ڏيکاريائين جتان هن ڪرڻجي سوڍي لاءِ بارود ٿي کنيو پر جهلجي پيو. شهيدن جو گنج، جنهن ۾ تروٽ سان جنگ دوران مارجي ويل سوڍا پوريا هئائون. مارئيءَ جي قبر ڏيکاريائين جيڪا ڀوڏيسر واري مسجد وٽ قبرستان ۾ هئي. ۽ سڀ کان اهم ڳالهه ته هڪ جهونڙي ڪولهيءَ جي مدد سان اسان کي اها جاءِ ڳولي ڏيکاريائين جتي انگريزن روپلي ڪولهيءَ کي هٿ جي ترين تي تيل رکي باهه ڏيئي ٽارچر ڪيو هو، ۽ نيٺ اتي هڪڪ ٻٻر ۾ ٽنگي ڦاهي ڏني هئي.
”او! هِتي، هِن جاءِ تي اهو ٻٻر هو، جنهن ۾ روپلي کي ڦاهي ڏني هئائون!“ مهرُو ڪولهيءَ جيڪو چاچي علي نواز کان به عمر ۾ وڏو هو (هاڻي ڏهاڪو سال اڳ ديهانت ڪري چڪو آهي) پنهنجي لٺ گوڙ ڌرو نديءَ جي وات تي ڪنڌيءَ وٽ کوڙي هئي. هن اهو ٻٻر ڏٺو هو. کيس سندس پيءُ ٻڌايو هو ته ”هن ٻٻر ۾ روپلي کي ڦاسي ڏني وئي!“ اسان دير نه ڪئي، هِتان هُتان ننڍا وڏا پٿر ميڙي ان جاءِ تي ننڍڙي ماهي (چُورو) ٺاهي نشان پڪو ڪيوسين. اسان سوچيو ته گرينائٽ کڻندڙ ڪنهن ٺيڪيدار کان ڪارونجهر جو هڪ وڏو بلاڪ پٿر هتي رکائينداسين ... پر رينجرز وارن ايئن ڪرڻ نه ڏنو. شايد انڪري ته روپلو مسلمان هيرو نه هو.
کوسو صاحب ٻڌائيندو هو ته ڪارونجهر ۾ 108 اهڙا ماڳ آهن جتي ڪي نشان آهن يا انهن سان ڪا پراڻي ڪهاڻي جڙيل آهي. آئون حساب ٿو هڻان ته سندس ڳالهه سورهن آنا سچي لڳي ٿي. پارڪر تاريخ، آرڪيالاجي، ۽ ڏند ڪٿائن سان ڀريو پيو آهي. هتي پرمار سوڍا، جين مت وارا واڻيا اوسواڙ، لهاڻا، ڪولهي ڀيل، �