نيٺ ڇا ٿيندو ۽ ڇا ٿيڻ گهرجي؟

5 نومبر 1995ع
نيٺ ڇا ٿيندو ۽ ڇا ٿيڻ گهرجي؟

قتل ڪرڻ ”کانپوءِ بي درد قاتل اجتماعي قتل جي مذمت ڪرڻ لڳا آهن ۽ چون ٿا ته سرڪاري ايجنسيون ئي بيگناهه عوام جي قتل ۾ ملوث آهن ۽ اهو سلسلو پراڻو آهي“ ڇا ڪڏهن قاتل به اقرار ڪيو آهي ته هو پاڻ قاتل آهي؟يئن ٿي سگهي ٿو پر تڏهن جڏهن ڪنهن کي ضمير جو چڪ پوي! پر ضمير جو ٻوٽو دهشتگرد جي دماغ ۾ ٺيڪ ان مهل سڪي ويندو آهي، جڏهن هو بندوق کڻندو آهي. ايم ڪيو ايم گلبرگ ۾ سرائيڪي ماڻهن کي سنڌي سمجهي ماريو واقعي سرائيڪي سمجهي قتل ڪيو؟ اهو سوال اڃا تائين باقي آهي، پر جيڪڏهن فرض ڪجي ته بيگناهه مزدورن کي پنجاب جا ماڻهو سمجهي قتل ڪيو ويو آهي ته پوءِ سمجهڻ گهرجي ته ايم ڪيو ايم آهي ”سوکڙيون“ نصيرالله بابر ۽ عبدالله ساهه کي نه، خود ميان نواز شريف کي پيش ڪيون آهن. ڇو؟ شايد ان ڪري پنجاب جي ماڻهن سنڌ جي صورتحال خراب ڪرڻ ۾ ايم ڪيو ايم سان ڪو به تعاون نه ڪيو آهي ۽ نه وري ميان صاحب سڄي ملڪ ۾ اهو انتسار پيدا ڪري سگهيو آهي، جنهن جو وعدو هو لنڊن ۾ الطاف حسين سان ڪري آيو هو.
اهي ته اکين ۾ رت لهڻ جون ڳالهيون آهن، اڄ ان ڳالهه تي سوچڻ ۽ خواب ڳولڻ جي ضرورت آهي ته اسان ڪٿي بيٺا آهيون؟ نيٺ ڇا ٿيندو ۽ ڇا ٿيڻ گهرجي؟ اهو درست آهي ته سنڌ ۾ مهاجر آبادي 64ع 22 سيڪڙو آهي پر اهو به درست آهي ته انهن جي اڪثريت شهرن ۾ رهي ٿي ۽ اڪثر شهرن ۾ انهن جو تعداد اصلي سنڌين جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ آهي. شهرن ۾ جيڪڏهن نسلي طاقتن جو ڪو توازن باقي آهي ته اهو صرف ان ڪري ته شهرن ۾ پنجابي ۽ پٺاڻ به چڱي خاصي تعداد ۾ آهن. جيڪڏهن اهو توازن نه هجي ها ته شايد سنڌي ڳالهائيندڙ آباديون وڌيڪ ڏکين حالتن هجي ها!
عملي صورتحال اها آهي ته ايم ڪيو ايم سان همدرديون رکندڙ لساني گروپ اهم ترين ملڪي ۽ صوبائي کاتن تي قابض آهي. هر سرڪاري دستاويز تائين هن جي پهچ آهي، اسٽيٽ بينڪ، پاسپورٽ، سڃاڻپ ڪارڊ، ڪي ڊي اي، ڪي ايم سي، واپڊا، ڪي اي ايس سي، وارٽر بورڊ ۽ ٽيليفون ۽ ٽيڪنالاجي تي سندن قبضو آهي. هو انٽيليجنسنيٽ ورڪ ۽ پوليس ۾ به وڏي تعداد ۾ موجود آهن. ايئن حادثاتي طور ٿيو يا سوچي سمجهي ائين ڪيو ويو؟ اها ڳالهه الڳ بحث جي آهي. اڄ جي صورتحال اها آهي ته اهو ايئن ئي آهي. ايم ڪيو ايم هن وقت ان پوزيشن آهي ته هڙتال جي سڏ تي سڄي شهر جو ڪاروبار اثر هيٺ اچي ٿو. ڀلي ته سڄي شهر ۾ هڙتال نه ٿئي، سڄي شهر جو ڪاروبار اثر هيٺ اچي ٿو. سڄو شهر متاثر ٿيو آهي، ان ڪري ئي ته ڪراچيءَ مان صنعت ۽ مالياتي ادارا پنجاب منتقل ٿي رهيا آهن.
سنڌ جي مفادن جون اهي منفي پوائنٽون آهن پر ڪي مثبت ڳالهيون به آهن، 1- سنڌ جي آئيني تقسيم ان مهل تائين ٿي نٿي سگهي جيستائين خود سنڌ اسيمبلي اهڙي رٿ پيش نٿي ڪري. خوش قسمتيءَ سان سنڌ ۾ في الحال اهڙي ڪا به صورتحال نه آهي. 2- سنڌ ۾ غير ملڪي ايجنٽن ۽ سندن تخريبڪاريءَ کي روڪڻ جي ذميواري وفاق جي آهي، جنهن تي عمل جاري آهي (گهٽ يا مناسب اهو جدا موضوع آهي). 3- ايم ڪيو ايم دهشتگردي ڪري پاڻ کي اڪيلو ڪري ڇڏيو آهي. 4- سنڌ ۾ رهندڙ پنجابي، پٺاڻ ۽ خاص ڪري سنڌي ماڻهن ايم ڪيو ايم جي شديد اڳراين خلاف ڪمال جي سهپ جو مظاهرو ڪري امن جي وڏي طاقت هجڻ جو مظاهرو ڪيو آهي، جنهنڪري اها ”ظالم“ هجڻ جي الزام کان بچي ”مظلوم“ طور سامهون آئي آهي.
سنڌ جي منفي ۽ مثبت عنصرن جي ٽڪراءَ جيڪي نتيجا نڪري سگهن ٿا،اهي ڪهڙا ٿي سگهن ٿا؟ ايم ڪيو ايم پنهنجي لاءِ سنڌ مان جدا ملڪ ڪڍڻ چاهي ٿي پر ايئن ٿيڻ انڪري ممڪن نه آهي جو ڪراچيءَ کانسواءِ پاڪستان جي زندگيءَ جي ڪا به ضمانت ڪو نه آهي. وفاق پاڪستان، ڪراچيءَ کي بچائڻ لاءِ آخري هد تائين وڙهندو ۽ ايم ڪيو ايم ڪيتري به طاقتور ڇو نه هجي پاڪستان جي فوج کان وڌيڪ طاقتور نه آهي. اها ڳالهه ايم ڪيو ايم جي قيادت به سمجهي ٿي ته ”مهاجر“ عوام کي ان حقيقت جو وڌيڪ احساس آهي. جيئن سڄي سنڌ ”پيپلز پارٽي“ آهي تيئن سڀ ”مهاجر“ به ايم ڪيو ايم نه آهن، پر جيئن سنڌ جا قديم ماڻهو سمجهن ٿا ته هن وقت پيپلز پارٽي ۽ سنڌ جا مفاد ساڳيا ٿي پيا آهن تنهنڪري هو پيپلز پارٽي جا حمايتي بڻجن ٿا. ساڳي طرح ”مهاجرن“ جي وڏي اڪثريت به ايم ڪيو ايم بابت ايئن ئي سوچي ٿي. ڀلي ته کڻي اسان سمجهون ته اها ”مهاجرن“ جي وڏي ۾ وڏي غلطي آهي پر ان کي ڇا ڪجي جو ”مهاجر“ ان کي وڏي ۾ وڏي حقيقت سمجهن ٿا. هو ايم ڪيو ايم کي ”تباهي آڻيندڙ“ان گڏ اميد جو آخري ڪرڻو به سمجهن ٿا.
مهاجرن جي دلين ۾ فقط ٻه خوف يا مسئلا آهن جيڪي کين ايم ڪيو ايم جي ويجهو ڪن ٿا. 1، سڃاڻپ جو بحران ۽ 2، مستقبل جو عدم تحفظ. سڃاڻپ جو بحران هر ان قوم کي هوندو آهي، جيڪا لڏ پلاڻ ڪندي آهي. سنڌ ۾ اچڻ کانپوءِ 50 سالن ۾ به ”مهاجر“ سنڌي ٿي نه سگهيو آهي ته ان ۾ رڳو ”مهاجر“ جو ڏوهه ڪو نه هوندو! تاڙي ٻنهي هٿن سان وڄندي آهي.
جيتوڻيڪ ”پل هيٺان گهڻو پاڻي لنگهي چڪو“ آهي ۽ جيتوڻيڪ جسمن، دلين ۽ ذهنن تي ايترا داغ لڳي چڪا آهن جو ايندڙ نسلن تائين اهي نظر ايندا رهندا پر پوءِ به سوال اهو آهي ته نيٺ ڇا ڪرڻ گهرجي؟ ڇا اهي زخم وڌ کان وڌ لڳندا رهن يا اهو سلسلو هاڻي ختم ٿيڻ گهرجي؟ ڪير چاهيندو ته ظلم جاري رهي! سنڌ جي ماڻهن کي شاباس آهي جن لساني ظلم جو جواب ظلم سان نه ڏنو آهي ۽ دهشتگرديءَ جي موت ۾ دهشتگردي نه ڪئي آهي. بس هڪ ئي واقعو (30 سيپٽمبر) سنڌين جي ڳچي ۾ وڌو ويو آهي جنهن جي واکاڻ هڪ به سنڌي اديب، دانشور يا صحافيءَ ڪو نه ڪئي آهي. حقيقت ته اها آهي ته ان 30 سيپٽمبر تي قتل ٿيل ماڻهن ۾ 50 سيڪڙو سنڌي هئا. سنڌين جي ”ڏوهن“ ۾ هڪ ڏوهه ”سنڌي ٻولي بل“ وڌو وڃي ٿو جنهن تي اڄ تائين عمل نه ٿيو آهي ۽ نه وري اڃا تائين ”اڙدوءَ جو جنازو، نڪتو آهي جنهن جو خطرو رئيس امروهويءَ ۽ هڪ وڏي اڙدو اخبار ڏيکاريو هو. وقت ثابت ڪيو ته اڙدوءَ جو جنازو سنڌ حڪومت نه، فقط ان اخبار ۽ مرحوم امروهويءَ ڪڍيو ۽ سنڌيءَ وارو بل به محض پاس ڪري ڪٻٽ ۾ بند رکيو ويو.
ته پوءِ ڇا ٿيڻ کپي؟ سنڌ ۾ امن لاءِ ضروري آهي ته ”مهاجرن“ کي خاطري ڏياري وڃي ته اڙدوءَ جو جنازو ڪو نه نڪرندو ۽ سنڌي ٻوليءَ جي ترقي سان ٻنهي ڌرين کي ڳنڍيندڙ پل تان ٻه طرفي ٽريفڪ ۽ رابطو ٿيندو جيڪو هن وقت تائين ون وي رهيو آهي. ”مهاجرن“ جي مسئلن کي سمجهڻ لاءِ سندن مسئلن کي ”مهاجرن“ جي اک ۽ سندن دل جي خوف سان ڏسڻو پوندو، بالڪل ايئن جيئن سنڌ جا ماڻهو چاهين ٿا ته سندن مسئلن کي سندن اک ۽ دل سان ڏٺو وڃي!
اهو سچ آهي ته اتر پرديش جي ”مهاجر“ آبادي هڪ تاريخي حادثي سبب سنڌ جي شهرن ۾ اچي ان خال کي ڀريو جيڪو سنڌ جي شهرن مان هندن جي لڏڻ سبب پيدا ٿيو. اهو به سچ آهي ته سنڌ جي شهري وسيلن تي پهريون حق سنڌ جي قديم لوڪن جو هو، پر ان کي ڇا ڪجي جو اهو سڀ ڪجهه 40-50 سال اڳ ٿي چڪو آهي. ان کي مهاجرن جي خوش قسمتي چئو يا هڪ بي رحم رٿابندي پر اهو ٿي چڪو آهي ته شهرن ۾ ”مهاجر“ آ